Της Ανδρούλας Γκιούρωφ
5 Ιανουαρίου, 2025
Ο κίνδυνος να ξεκινήσει ένας πυρηνικός «Αρμαγεδώνας» τυχαία ή από άκρατο φανατισμό σε έναν κόσμο γεμάτο πυρηνικά όπλα είναι ορατός. Η αντιρωσική υστερία που έχει φθάσει σε επικίνδυνα επίπεδα και οι φιλοπόλεμες ιαχές μελών του ΝΑΤΟ με πρωτοστάτες τους ηγέτες Βαλτικών χωρών και το κόμμα του πολέμου στις ΗΠΑ, προοιωνίζουν εφιαλτικά σενάρια για το μέλλον της ανθρωπότητας.
Ελάχιστοι ίσως θυμούνται πως μετά την κρίση των πυραύλων στην Κούβα το 1962, ο κίνδυνος αυτός έφτασε πιο κοντά από ποτέ τον Νοέμβριο του 1983.
Στο βιβλίο του ο Βρετανός ιστορικός και κινηματογραφιστής, Τέιλορ Ντάουνινγκ (Taylor Downing), με τίτλο, «1983: Ο κόσμος στο χείλος της καταστροφής» καταγράφει σύμφωνα με αρχεία που αποχαρακτηρίστηκαν μετά την προεδρία των Τζιορτζ Μπους και Μπιλ Κλίντον πως η ανθρωπότητα έφτασε στο παρά πέντε ενός πυρηνικού ολέθρου .
Το σκηνικό μιας παράνοιας
Στις 23 του Μάρτη 1983 ο Πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, Ρόναλντ Ρίγκαν, ανακοινώνει επίσημα το μεγαλεπήβολο σχέδιο που θα μείνει στην ιστορία ως «Πόλεμος των Αστρων». Ηταν μια άνευ προηγουμένου πρόκληση κατά της ανθρωπότητας, μια κίνηση που αποκάλυπτε το πρόσωπο του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, των στόχων και των μεθόδων του. Σύμφωνα με το τηλεοπτικό διάγγελμα του Ρίγκαν προς τον αμερικανικό λαό, το σχέδιο συνίσταται σε «σειρά μακρόχρονων προγραμμάτων έρευνας και ανάπτυξης οπλικών συστημάτων, με τελικό στόχο την εξάλειψη της απειλής να δεχτούμε πλήγματα από στρατηγικούς πυρηνικούς πυραύλους». Το σχέδιο αυτό αποτελούσε ακόμη κατάφωρη παραβίαση της Διεθνούς Συνθήκης του 1967 περί μη στρατιωτικοποίησης του Διαστήματος και της Συνθήκης του 1972 για τον περιορισμό των αντιβαλλιστικών πυραύλων (ΑΒΜ).
Το σχέδιο των Αμερικανών στηρίχτηκε στην εγκατάσταση ενός γιγαντιαίου δικτύου επιφανειακών και διαστημικών σταθμών, εφοδιασμένων με όπλα ακτίνων λέιζερ, που θα μπορούσαν, θεωρητικά τουλάχιστον, να καταστρέφουν στο Διάστημα τους πυρηνικούς πυραύλους του αντιπάλου προτού αυτοί πλήξουν το αμερικανικό έδαφος.
Επρόκειτο στην ουσία για ένα σχέδιο, που θα έδινε στις ΗΠΑ τη δυνατότητα να προχωρήσουν στο «πρώτο χτύπημα» κατά της Σοβιετικής Ενωσης, χωρίς να κινδυνεύουν από αντίποινα. Ήταν μέρος του γενικότερου σχεδίου για την «εξαφάνιση της αυτοκρατορίας του κακού», όπως χαρακτήρισε τη Σοβιετική Ένωση και το σοσιαλιστικό σύστημα ο Πρόεδρος των ΗΠΑ.
Η ανακοίνωση του σχεδίου για τον «Πόλεμο των Αστρων» προκάλεσε έντονη αντίδραση σ’ όλο τον κόσμο, που περίμενε ότι θα υιοθετηθούν οι προτάσεις και οι προσπάθειες της Σοβιετικής Ένωσης για τη δραστική μείωση των πυρηνικών εξοπλισμών. Επιφανείς Αμερικανοί επιστήμονες με διακήρυξή τους ζητούσαν να σταματήσει η στρατιωτικοποίηση του Διαστήματος.
Ο τότε Σοβιετικός ηγέτης, Γιούρι Αντρόποφ, καλεί τις ΗΠΑ να σταματήσουν την εφαρμογή του σχεδίου τους, το οποίο χαρακτήρισε «παρανοϊκό».
Όπως αναφέρει το «Τhe Nation» παρουσιάζοντας το βιβλίο, του Ντάουνινγκ, στις αρχές της δεκαετίας του 1980, οι σοβιετο-αμερικανικές σχέσεις είχαν φθάσει στο ναδίρ. Με τον γνωστό για τη φιλοπολεμική και αντισοβιετική ρητορική του Ρόναλντ Ρίγκαν, στο τιμόνι του Λευκού οι ΗΠΑ ξεκίνησαν μια άνευ προηγουμένου εξοπλιστική κούρσα. Ο Ρίγκαν είχε προχωρήσει στη δημιουργία του μεγαλύτερου οπλοστασίου της ιστορίας σε καιρό ειρήνης, το οποίο συνοδευόταν από ένα πλήθος νέων κατασκοπευτικών μέσων και μέτρων – μεταξύ άλλων και στον τομέα του ψυχολογικού πολέμου – υπό την καθοδήγηση του τότε επικεφαλής της CIA, Γουίλιαμ Κέισι.
Την ίδια στιγμή, στη Δύση αναπτύχθηκε ένα γιγαντιαίο φιλειρηνικό κίνημα ενάντια στην ανάπτυξη του αμερικανικών πυρηνικών πυραύλων «Pershing II» και «Κρουζ – Gryphon» στην Ευρώπη. Μόνο στη Δυτική Γερμανία, πάνω από ένα εκατομμύριο διαδηλωτές πλημμύριζαν τους δρόμους φωνάζοντας αντι-αμερικανικά και αντι-νατόϊκά συνθήματα. Οι Pershing II θα μπορούσαν να φτάσουν στη Μόσχα σε λιγότερο από 10 λεπτά, ενώ οι Gryphons θα μπορούσαν να φτάσουν σε λιγότερο από μία ώρα, παρακάμπτοντας το ραντάρ.
Στις αρχές Νοεμβρίου εκείνης της χρονιάς, το ΝΑΤΟ ξεκίνησε μια άσκηση, το Able Archer, το οποίο σχεδιάστηκε για να προσομοιώσει μια πυρηνική επίθεση σε στόχους του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Λόγω του κλίματος , η σοβιετική απάντηση ήταν άνευ προηγουμένου. Βομβαρδιστικά με πυρηνικές κεφαλές και τα σοβιετικά στρατεύματα στην Ανατολική Γερμανία και την Τσεχοσλοβακία τέθηκαν σε ασυνήθιστα επίπεδα συναγερμού. Όλες οι μη αναγνωρίσιμες πτήσεις πάνω από το έδαφος των κρατών – μελών του Συμφώνου της Βαρσοβίας αναχαιτίστηκαν ή εξαναγκάστηκαν σε προσγείωση. Τα σοβιετικά πυρηνικά υποβρύχια έλαβαν θέσεις μάχης.
Το βιβλίο υποστηρίζει ότι οι δυτικοί ηγέτες δεν γνώριζαν τον πραγματικό βαθμό την αντίδρασης της Μόσχας εκείνη τη στιγμή. Η CIA επέμενε ότι οι Σοβιετικοί απλώς προετοίμαζαν την κοινή γνώμη ενάντια στη σχεδιαζόμενη ανάπτυξη των αμερικανικών πυραύλων μέσου βεληνεκούς «Pershing II» στη Δυτική Ευρώπη. Ωστόσο, η κυβέρνηση της Θάτσερ, έχοντας πληροφορίες από διπλό πράκτορα της KGB, προειδοποίησε με τη μορφή του κατεπείγοντος την Ουάσιγκτον για τον κίνδυνο. Ο διπλωμάτης, Τζορτζ Κέναν, περιέγραψε το κλίμα του 1983, ότι είχε όλα τα «αλάνθαστα χαρακτηριστικά μιας πορείας προς τον πόλεμο». Ο πρώην υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ, Ρόμπερτ Γκέιτς, είπε ότι ο κόσμος ίσως ήταν στο χείλος του πυρηνικού πολέμου και δεν το γνώριζε καν.
Το ντοκιμαντέρ που προέκυψε με τίτλο «Soviet War Scare, 1983» προβλήθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες στα τέλη του 2007 και λίγο αργότερα στο Ηνωμένο Βασίλειο ως «1983: Brink of Apocalypse».
Σύμφωνα πάντα με την εκδοχή του βιβλίου, ο τότε Σοβιετικός ηγέτης Γιούρι Αντρόποφ είχε πεισθεί ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες προετοιμάζονταν για πυρηνική επίθεση κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1981, ως επικεφαλής της KGB, είχε ξεκινήσει μια από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις συγκέντρωσης πληροφοριών στην ιστορία. Η επιχείρηση RYAN (ένα ρωσικό ακρωνύμιο από τις λέξεις για την πυραυλική πυρηνική επίθεση – Raketno-Yadernoye Napadenie) είχε στόχο να ανακαλυφθούν στοιχεία για πιθανή αμερικανική προετοιμασία για επίθεση. Με την ανάληψη της ηγεσίας της ΕΣΣΔ από τον Αντρόποφ – ο οποίος διαδέχθηκε τον Μπρέζνιεφ – το Νοέμβριο του 1982, η επιχείρηση RYAN έλαβε ακόμα μεγαλύτερο ειδικό βάρος.
Η κρίση στις διεθνείς σχέσεις επιταχύνθηκε τα πρώτα δύο χρόνια της διακυβέρνησης του Ρίγκαν. Ακολούθησε, στις 8 Μαρτίου του 1983, ο χαρακτηρισμός της ΕΣΣΔ από τον Αμερικανό πρόεδρο ως… «αυτοκρατορίας του κακού». Δύο εβδομάδες αργότερα, ο Ρίγκαν ανακοίνωνε το πρόγραμμα «Πόλεμος των Αστρων». Τον επόμενο μήνα, μια μυστική ναυτική άσκηση, η «FleetEx ’83«, έφερε τρεις αμερικανικές ομάδες πολεμικών πλοίων σε απόσταση αναπνοής από τα σοβιετικά θαλάσσια σύνορα της Άπω Ανατολής. Μάλιστα, η άσκηση περιελάμβανε και τον εικονικό βομβαρδισμό μιας σοβιετικής στρατιωτικής βάσης σε ένα νησί.
Ο Αντρόποφ έδωσε την εντολή να απαντηθεί με πραγματικά πυρά οποιαδήποτε άλλη εικονική ή μη επίθεση. Ταυτόχρονα, ζήτησε από τις ΗΠΑ να μην τραβήξουν την κατάσταση στα άκρα. Λίγες εβδομάδες αργότερα, ο σοβιετικός ηγέτης πεθαίνει από νεφρική νόσο .
Προς τον όλεθρο
Την 1η Σεπτεμβρίου, ένα κορεατικό επιβατικό αεροπλάνο που πετούσε από το Άνκορατζ προς τη Σεούλ, άλλαξε την πορεία του ακολουθώντας ένα αμερικανικό κατασκοπευτικό αεροπλάνο και μπήκε απροειδοποίητα στον εναέριο χώρο της Σοβιετικής Ένωσης. Παρά τις προειδοποιήσεις, το αεροπλάνο δεν προχώρησε σε πορεία εξόδου, με αποτέλεσμα να καταρριφθεί, μαζί με τους 269 επιβάτες από σοβιετικά μαχητικά. Η σοβιετική ηγεσία επέμεινε ότι το αεροπλάνο ήταν σε αποστολή κατασκοπείας. Οι ΗΠΑ κατηγόρησαν την ΕΣΣΔ για προληπτική δολοφονία, παρά το ότι οι αμερικανικές υπηρεσίες πληροφοριών υπογράμμισαν στον Λευκό Οίκο ότι οι Σοβιετικοί ενδέχεται όντως να είχαν περάσει το επιβατικό αεροπλάνο για κατασκοπευτικό. Μάλιστα, ένα άρθρο στο «The Nation» την επόμενη χρονιά, αποκάλυπτε, ότι το αμερικανικό υπουργείο Άμυνας είχε όλη την τεχνική δυνατότητα να ελέγξει και να διαπιστώσει την πορεία της πτήσης KAL 007 και θα μπορούσε να προειδοποιήσει έγκαιρα ανά πάσα στιγμή αλλά επέλεξε συνειδητά να μην το κάνει.
Στο μεταξύ, το ΝΑΤΟ συνέχιζε το Able Archer στο πλαίσιο της άσκησης που εκτεινόταν από την Νορβηγία μέχρι την Τουρκία. Σε αυτήν την γιγαντιαίας κλίμακας προσομοίωση πυρηνικού πολέμου συμμετείχαν συνολικά 100.000 νατοϊκοί στρατιώτες, συμπεριλαμβανομένων 19.000 Αμερικανικών που διέσχισαν τον Ατλαντικό μυστικά. Αυτό που πραγματικά ανησύχησε τους Σοβιετικούς ήταν το γεγονός, πως ενώ το Able Archer δεν απαιτούσε στρατεύματα, είχαν μαζευτεί πολλά από αυτά μπροστά στα σύνορα των χωρών του Συμφώνου της Βαρσοβίας.
Η KGB από το Λονδίνο προειδοποιούσε ότι οι δυνάμεις του ΝΑΤΟ είχαν τεθεί σε κατάσταση συναγερμού και ίσως ετοιμάζονταν για το πρώτο χτύπημα, το οποίο μάλιστα προσδιόριζαν μέσα στις επόμενες επτά με δέκα μέρες! Οι μισοί πυρηνικοί πύραυλοι SS-20 αναπτύχθηκαν στις μυστικές βάσεις εκτόξευσης. Μέσα σε μισή ώρα, τα μαχητικά MiG-23 στις βάσεις της Ανατολικής Γερμανίας ήταν σε κατάσταση μάχης.
Ο επικεφαλής του Σοβιετικού Γενικού Επιτελείου, στρατάρχης Νικολάι Ογκάρκοφ φέρεται να είχε μεταβεί στο ειδικό καταφύγιο του επιτελείου έξω από τη Μόσχα, από όπου θα μπορούσε να διατάξει επίθεση εάν η ηγεσία στο Κρεμλίνο είχε εξοντωθεί μετά το πρώτο χτύπημα. Σε ένα σιλό πυραύλων SS-19, εμφανίστηκε ένας αξιωματικός της KGB, με εντολή να εξασφαλίσει πως οι εντολές για εκτόξευση θα εκτελούνταν.
Σωτήρια κίνηση
Την ίδια περίοδο ένα σφάλμα λογισμικού σε έναν σοβιετικό σταθμό έγκαιρης προειδοποίησης για πυρηνική επίθεση ανέφερε πέντε εκτοξεύσεις αμερικανικών διηπειρωτικών πυραύλων. Χάρη στην σωτήρια ψυχραιμία του Σοβιετικού αξιωματικού βάρδιας ο οποίος διαπίστωσε το σφάλμα, δεν υπήρξε σοβιετική πυραυλική απάντηση. Το συμβάν εκείνο μπορεί να έληξε αίσια, αλλά πυροδότησε την ανησυχία για την εγκυρότητα των ηλεκτρονικών συστημάτων που αφορούσαν το πυρηνικό οπλοστάσιο.
Το ΝΑΤΟ προχώρησε κανονικά την άσκηση και την ολοκλήρωσε. Και αίφνης… σιωπή. Οι υπηρεσίες πληροφοριών προσπαθούσαν να καταλάβουν τι είχε συμβεί.
Όταν ο Ρίγκαν έμαθε για τη σοβιετική αντίδραση πανικοβλήθηκε. Άρχισε να «μαζεύει» τη φιλοπόλεμη και αντισοβιετική ρητορική του και ξεκίνησε την τακτική της«προσέγγισης».
Το παράδειγμα του 1983 είναι ξεκάθαρο. Από ένα λάθος ή μια παρανόηση μπορεί να επέλθει ο όλεθρος. Ο πόλεμος στην Ουκρανία και τη Μέση Ανατολή εγκυμονούν τους θανατηφόρους σπόρους για επανάληψη τέτοιων μοιραίων λαθών.
Τα άρθρα που δημοσιεύουμε δεν απηχούν αναγκαστικά τις απόψεις μας και δεν δεσμεύουν παρά τους συγγραφείς τους. Η δημοσίευσή τους έχει να κάνει όχι με το αν συμφωνούμε με τις θέσεις που υιοθετούν, αλλά με το αν τα κρίνουμε ενδιαφέροντα για τους αναγνώστες μας.
