Του Παύλου Κατσιβέλη *
28 Ιουνίου 2020
Γνώρισα την ηθοποιό Juli Emiri το 2018, στο κατεστραμμένο πλέον κτίριο του Εθνικού Θεάτρου της Αλβανίας, στις πρόβες της «Μήδειας», σε σκηνοθεσία Δημήτρη Μυλωνά, παράσταση στην οποία έπαιζε και για την οποία είχα γράψει τη μουσική. Το καλλιτεχνικό επίπεδο και ο επαγγελματισμός της ίδιας και των συναδέλφων της ήταν αξιοσημείωτα. Το ίδιο και οι αγώνες τους για την προστασία του κτιρίου του Εθνικού Θεάτρου.
● Πρόσφατα η κυβέρνηση της Αλβανίας προχώρησε στην κατεδάφιση του αλβανικού Εθνικού Θεάτρου. Για ποιον λόγο;
Η κατεδάφιση του Εθνικού Θεάτρου της Αλβανίας ήταν σχέδιο του πρωθυπουργού της Αλβανίας Εντι Ράμα εδώ και 22 χρόνια, από τότε δηλαδή που ήταν υπουργός Πολιτισμού και δήμαρχος Τιράνων.
Το πρόσχημα ήταν η ανέγερση ενός νέου θεάτρου, αλλά το πραγματικό του σχέδιο είναι να υφαρπάξει το μεγαλύτερο μέρος του οικοπέδου του θεάτρου (αν όχι όλο) για να χτίσει ουρανοξύστες.
Πιστεύω, όμως, ότι υπάρχει και μια βαθύτερη αιτία, πέρα από το όποιο οικονομικό όφελος. Εκτιμώ ότι ο Ράμα διεξάγει έναν πόλεμο ενάντια στην ίδια την τέχνη και όχι μόνο ενάντια στο κτίριο. Υπάρχουν σχέδια να γκρεμιστούν το μουσείο μας, η Εθνική Πινακοθήκη κ.λπ.
● Τι το ιδιαίτερο είχε το κτίριο του Εθνικού Θεάτρου; Ποια είναι η ιστορική σημασία του για την εθνική κληρονομιά;
Ηταν το πρώτο κτίριο του Εθνικού Θεάτρου, με τον πρώτο επαγγελματικό θίασο. Στο ξεκίνημά του λειτούργησε επίσης ως κινηματογράφος και συναυλιακός χώρος κλασικής μουσικής. Η Ακαδημία Αλβανικών Σπουδών, το Αλβανικό Ινστιτούτο Διεθνών Σπουδών (AIIS), η Αλβανική Ενωση Συγγραφέων και Καλλιτεχνών (ALWA) γεννήθηκαν σε αυτό το κτίριο. Ηταν το πρώτο αληθινό καλλιτεχνικό ίδρυμα. Η μνήμη είναι το πιο σημαντικό μέρος μιας πόλης, η ταυτότητά μας. Οι αρχιτέκτονες θα σας πούνε ότι ήταν ένα κτίριο υψηλής αρχιτεκτονικής αξίας.
Η κυβέρνηση όχι απλά δεν έδωσε σημασία σε όλα αυτά, αλλά πέρασε έναν ειδικό νόμο ώστε να μπορέσει να παραχωρήσει τον δημόσιο χώρο του Εθνικού Θεάτρου σε ιδιωτική εταιρεία. Αυτή η πράξη ήταν κατάφωρα αντισυνταγματική.
Κάτι τέτοιο θέτει ένα πολύ επικίνδυνο προηγούμενο για την ίδια τη λειτουργία της δημοκρατίας μας και αναπαράγει την προβληματικότητα σε όλους τους τομείς της ζωής.
● Στην επίσκεψή μου στα Τίρανα για την παράσταση που κάναμε, παρατήρησα έντονη οικοδομική δραστηριότητα. Δεν ήταν δυνατόν να βρεθεί άλλο μέρος για την οικοδόμηση του νέου κτιρίου του Ράμα;
Ναι, θα μπορούσε να βρεθεί ένα άλλο μέρος, αν ήθελαν.
Σημειώστε ότι, κατά τη διάρκεια της διαμαρτυρίας μας, υποβάλαμε αίτηση στο Europa Νostra. Ο σημαντικός αυτός ευρωπαϊκός οργανισμός επιλέγει κάθε δύο χρόνια εφτά σημαντικές τοποθεσίες (μνημεία) που κινδυνεύουν να καταστραφούν και μεριμνά για την χρηματοδότηση της προστασίας ή της αποκατάστασής τους. Φέτος, το θέατρό μας επιλέχθηκε ως ένα από τα 7 αυτά μνημεία.
Αυτό φαινόταν ότι θα έλυνε το πρόβλημα και όλοι θα έβγαιναν κερδισμένοι. Το κράτος δεν θα χρειαζόταν να πληρώσει τίποτα και το νέο θέατρο θα μπορούσε να χτιστεί οπουδήποτε αλλού.
Παρ’ όλα αυτά, ο Ράμα προχώρησε στην κατεδάφιση του κτιρίου. Το γεγονός αυτό επιβεβαιώνει την εκτίμησή μας πως υπάρχει μια προσωπική διάσταση στη συμπεριφορά του Ράμα. Η σφοδρή του επίθεση στην τέχνη, και ειδικά στο Εθνικό Θέατρο, ήταν μια επίθεση στον συμβολισμό που εμπεριείχε η κινητοποίηση αυτή των καλλιτεχνών. Ηταν μια επίθεση στη μεγαλύτερη και πιο ειρηνική διαμαρτυρία που είχαμε τον τελευταίο καιρό στην Αλβανία, μια διαμαρτυρία που ενέπλεξε το σύνολο του πνευματικού κόσμου. Ηταν και είναι σημαντικό για την κυβέρνηση να κάμψει αυτήν την αντίσταση γιατί αν αυτή κερδίσει, μπορεί να αναθερμάνει την πίστη του κόσμου στη συλλογική πάλη και οι διαδηλώσεις να εξαπλωθούν παντού.
● Ποια είναι η προσέγγιση της κυβέρνησης στον πολιτισμό και τις τέχνες τα τελευταία χρόνια;
Η κυβέρνηση δεν προέβη σε κινήσεις που να προάγουν την τέχνη ή τις συνθήκες ζωής και εργασίας των καλλιτεχνών. Αντιθέτως, αντικατέστησε τις συμβάσεις των ηθοποιών του Εθνικού Θεάτρου με συμβάσεις μικρότερης διάρκειας.
Ανακατασκεύασε μερικά θέατρα, χωρίς, όμως, να ξεχάσει να βάψει κάποια από αυτά στο μοβ χρώμα του κόμματός του, κάνοντάς τα να μοιάζουν περίπου όπως τα «Σπίτια Πολιτισμού» επί Χότζα. Οι κινήσεις του Ράμα στοχοποίησαν την τέχνη και την απαξίωσαν.
● Πώς αντέδρασε ο κόσμος των τεχνών και του πολιτισμού;
Οι καλλιτέχνες κινητοποιήθηκαν για το ζήτημα του θεάτρου. Η διαμαρτυρία μας ξεκίνησε στις 8 Φεβρουαρίου 2018, οπότε και αρχίσαμε να ενημερώνουμε τα ΜΜΕ για το ζήτημα, αποκαλύπτοντας τα ψέματα της κυβέρνησης. Από τις 15 Ιουνίου 2018 η δράση μας έγινε καθημερινή: Κάθε μέρα διανοούμενοι, καλλιτέχνες κ.ά. μιλούσαν στη μικροφωνική που στήσαμε στην πλατεία του Εθνικού Θεάτρου, εξηγώντας τους λόγους για τους οποίους το θέατρο δεν έπρεπε να γκρεμιστεί.
Το 2019, το προσωπικό του Εθνικού Θεάτρου μεταφέρθηκε σε έναν νέο χώρο τέχνης που χτίστηκε από την κυβέρνηση. Στις 24 Ιουλίου του 2019, επιχείρησαν να αδειάσουν το κτίριο του Εθνικού Θεάτρου από τον εξοπλισμό και τα αντικείμενα που βρίσκονταν σε αυτό, ώστε να μπορούν να το γκρεμίσουν. Οταν ήρθαν, μας βρήκαν αντιμέτωπους και αποφάσισαν να το κάνουν κατά τη διάρκεια της νύχτας. Ετσι, εκείνο το βράδυ αποφασίσαμε να μείνουμε στην πλατεία του θεάτρου όλη τη νύχτα. Η σύγκρουση κράτησε ώς αργά το βράδυ, οπότε και έφυγαν.
Εκτοτε, οι καλλιτέχνες (ηθοποιοί, αρχιτέκτονες και άλλοι) οργανώσαμε την κατάληψη του κτιρίου με 24ωρες βάρδιες, πράγμα που συνεχίστηκε μέχρι την ημέρα που το γκρέμισαν στις 17 Μαΐου 2020. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου το φροντίσαμε, το καθαρίσαμε και ξεκινήσαμε ένα θεατρικό φεστιβάλ για να προπαγανδίσουμε τη σημασία της προστασίας του θεάτρου και να αναζωογονήσουμε το ενδιαφέρον του κόσμου γι’ αυτό μέσω της ίδιας της θεατρικής τέχνης.
Περισσότερες από 70 παραστάσεις από την Αλβανία, το Κόσοβο, τη Βόρεια Μακεδονία, τη Γερμανία, την Αμερική κ.α. πήραν μέρος στο φεστιβάλ μας. Φιλοξενήσαμε επίσης συναυλίες και εκθέσεις εικαστικών. Πολλοί καλλιτέχνες συνέδραμαν με τα έργα τέχνης τους αφιλοκερδώς. Η κατάληψη παρήγαγε τη δική της καλλιτεχνική ζωή και δημιουργήθηκε μια ξεχωριστή χημεία μεταξύ των συμμετεχόντων καλλιτεχνών.
Η απαραίτητη ηλεκτρική ενέργεια για τις παραστάσεις προερχόταν από μια γεννήτρια που αγοράστηκε με χρήματα δωρητών, συνταξιούχων και εν γένει απλών ανθρώπων. Κάποιες κυρίες μάς έφερναν φαγητό εθελοντικά.
Συνεχίσαμε, δε, άκαμπτα να στέλνουμε επιστολές και να ενημερώνουμε την κοινή γνώμη για τον αγώνα μας. Επικοινωνήσαμε με πρεσβείες και ευρωπαϊκούς θεσμούς. Τα ευρωπαϊκά ΜΜΕ έγραψαν για τον αγώνα μας.
● Πώς έληξε, εν τέλει, η κατάληψη του κτιρίου;
Το γκρέμισμα του κτιρίου ήταν παράνομο σε πολλά επίπεδα. Οι διαδικασίες που ενέπλεκαν τον δήμο στην ιδιοκτησία ήταν παράνομες: το θέατρο δεν ήταν ιδιοκτησία του δήμου των Τιράνων, παρ’ όλα αυτά ο δήμος το κατέστρεψε. Η επέμβαση της αστυνομίας ήταν παράνομη: η επιχείρηση εκκένωσης έγινε 4 η ώρα χαράματα Κυριακής, μέσα στην πανδημία, με 1.500 ένοπλους αστυνομικούς, συμπεριλαμβανομένων των ειδικών δυνάμεων, πολλοί εκ των οποίων είχαν αφαιρέσει τα διακριτικά της ταυτότητας από τις στολές τους και εκκένωσαν το κτίριο απειλώντας και χτυπώντας τους εργαζόμενους. Φυσικά, κανένας από εμάς δεν ήταν οπλισμένος. Μέσα στο κτίριο βρίσκονταν καλλιτέχνες, μητέρες, ηλικιωμένοι, νεαρά αγόρια και κορίτσια κ.ά.
Το πιο τρομερό ήταν όταν οι μπουλντόζες άρχισαν να γκρεμίζουν το κτίριο ενώ υπήρχαν ακόμα άνθρωποι μέσα! Εγώ ήμουν στην ταράτσα του κτιρίου όταν άρχισε η κατεδάφισή του! Γνώριζαν πολύ καλά ότι μπορούσαν να σκοτωθούν άνθρωποι. Ολα έγιναν πολύ γρήγορα. Σε λίγα λεπτά. Σημειώστε ότι για να ακυρώσουν κάθε προσπάθεια συσπείρωσης του κόσμου την ώρα της κατεδάφισης, «έκλεισαν» το δίκτυο δεδομένων της κινητής τηλεφωνίας στο κέντρο της πόλης ώστε να μην μπορούμε να δημοσιεύσουμε εικόνες από αυτό που συνέβαινε!
● Ηταν ένας επιτυχημένος αγώνας, εν τέλει;
Πετύχαμε πολλά πράγματα, παρόλο που δεν καταφέραμε να σώσουμε το θέατρο. Ο αγώνας μας ήταν οριζόντιος, «από τα κάτω», και δεν κατάφεραν να τον συκοφαντήσουν και να τον διαβάλουν. Πολλές κινητοποιήσεις στη χώρα μας τείνουν να συνθηκολογούν ή να «ξεπουλιούνται». Στο κίνημά μας, όμως, δεν υπήρξε μια ηγεσία που να αυτονομηθεί έτσι ώστε η κυβέρνηση να μπορέσει να την υποτάξει ή να την εξαγοράσει.
Αντέξαμε στον χρόνο (συνεχίζουμε για 28η εβδομάδα), πάντα με ειρηνικό τρόπο. Βασιστήκαμε στα επιχειρήματά μας και στη διανόησή μας. Ο τρόπος δράσης μας ευαισθητοποίησε τον κόσμο με αποτέλεσμα να κερδίζουμε ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές. Αυτή τη στιγμή, έχουμε τη μέγιστη υποστήριξη ώς τώρα. Η επιλογή του θεάτρου από τη Europa Nοstra ως μνημείου με μεγάλη ιστορική και αρχιτεκτονική σημασία ήταν μια επιτυχία για την Αλβανία αλλά και για όλη την Ευρώπη.
Πετύχαμε να δημιουργήσουμε ρωγμές στον τρόπο σκέψης των ανθρώπων. Αρχίζει να ριζώνει η ιδέα ότι ο μόνος τρόπος να διεκδικήσουμε τα δικαιώματά μας είναι ο συλλογικός αγώνας. Βέβαια, η κυβέρνηση δεν δέχτηκε τη λύση της Europa Nοstra που κατορθώσαμε να πετύχουμε, παρά τα προφανή της πλεονεκτήματα για όλες τις πλευρές. Εμεινε στη δική της πρακτική που εξυπηρετούσε τις δικές τις πολιτικές στοχεύσεις.
● Σκοπεύετε να συνεχίσετε τον αγώνα σας;
Ναι, φυσικά θα συνεχίσουμε τον αγώνα. Αισθανόμαστε ότι έχουμε αποκτήσει μια διαφορετική, ίσως μεγαλύτερη δύναμη τώρα, καθώς δεν έχουμε τίποτα να χάσουμε. Αλλωστε, η υποστήριξη είναι εντονότερη πλέον. Οχι μόνο στην Αλβανία αλλά και σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Σκοπεύουμε να αγωνιστούμε ώστε να ξαναχτιστεί το θέατρό μας όπως ήταν, εκεί που ήταν. Θα αγωνιστούμε για την απόδοση δικαιοσύνης για όσα έγιναν. Θα αγωνιστούμε ώς το τέλος.
● Μετά από όλα αυτά, ποια είναι η γνώμη σου για την κυβέρνηση του Ράμα;
Ολα τα πολιτικά βήματα του Ράμα μας εισάγουν σε μια νέα «απολυταρχία». Αρχισε με τα σύμβολα, αλλάζοντας, λ.χ., τα χρώματα του κόμματός του. Συνέχισε με μερικές πράξεις χωρίς προηγούμενο: Κατάργησε το Ανώτατο Δικαστήριο και το Συνταγματικό Δικαστήριο της Αλβανίας, στο όνομα της υποτιθέμενης αναμόρφωσης της Δικαιοσύνης.
Το κοινοβούλιο, μέσω του κόμματός του, ευθυγραμμίστηκε απόλυτα με τις εντολές του, υπερψηφίζοντας ακόμα και αντισυνταγματικούς νόμους, όπως ο επίμαχος ειδικός νόμος για την κατεδάφιση του θεάτρου, πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης να φύγει από τη Βουλή.
Στις δημοτικές εκλογές του 2019 στις περισσότερες πόλεις υπήρχε μόνος ένας υποψήφιος! Χαρακτηριστική πράξη μιας δικτατορίας.
Οπως ήταν αναμενόμενο, ο Ράμα εκμεταλλεύτηκε την πανδημία στο έπακρο, περνώντας ανόητα αυστηρά διατάγματα, απλά για να εκφράσει το μέγεθος της δύναμής του. Η καταστροφή του θεάτρου ήταν μια επίσημη πράξη επίθεσης στη δημοκρατία, ενάντια στον λαό, τους αγώνες του, την ιστορία του, ακόμα και την ευνομούμενη πολιτεία. Κάθε δικτάτορας επιτίθεται πρώτα στους διανοούμενους και τους καλλιτέχνες για να κόψει το κεφάλι του λαού ώστε το σώμα να πέσει εύκολα. Αυτό προσπαθεί να κάνει και ο Ράμα.
● Εχεις ακούσει για την κίνηση Support Art Workers, που ξεδιπλώνεται στην Ελλάδα; Βλέπεις κάποια σύνδεση στους αγώνες των καλλιτεχνών στις δύο χώρες;
Ναι, έχω ακούσει για την κίνηση αυτή. Πιστεύω πως, όντως, συνδέεται με τη δική μας. Και εμείς στα Τίρανα είχαμε μια ανάλογη κίνηση, όμως η φωνή της δεν ακούστηκε. Αργότερα ενώσαμε τις δυνάμεις μας. Πιστεύω πως οι καλλιτέχνες είναι σε δυσμενή θέση σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά ο μόνος τρόπος να κερδίσουν είναι να αγωνιστούν και να διαδηλώσουν. Η καλλιτεχνική κοινότητα πρέπει να είναι συσπειρωμένη, όχι διασπασμένη. Μόνο έτσι θα αναγκάσουμε τις κυβερνήσεις να μας φερθούν σαν σε εργαζόμενους με αξιοπρέπεια, να δώσουν δυνατότητες και να επενδύσουν στην τέχνη. Αν εμείς δεν σεβαστούμε τους εαυτούς μας, κανείς δεν θα το κάνει.
● Ποιο είναι το μήνυμά σου στους Ελληνες συναδέλφους και συναδέλφισσες;
Η τέχνη διαπερνά τα σύνορα, τον χρόνο, τα πάντα. Ας κάνουμε την τέχνη ένα όπλο για τους αγώνες μας κι ας στηρίξουμε ο ένας τον άλλον. Ετσι θα κερδίσουμε! Ars longa, vita brevis.
* Μουσικός
