Δημιουργώντας έναν κλοιό γύρω από τον Τρότσκι

Το πιο πρόσφατο ντοκουμέντο, που αναζωπύρωσε τη συζήτηση, είναι μια απόρρητη έκθεση των μυστικών υπηρεσιών της Τουρκίας, που χρονολογείται από το 1932, αλλά αποχαρακτηρίστηκε τον Φεβρουάριο αυτής της χρονιάς.

Ηταν όταν ο Εθνικός Οργανισμός Πληροφοριών (MΙT) της Τουρκίας στον επίσημο ιστότοπό του και στην κατηγορία «Ντοκουμέντα» πρόσθεσε έναν ξεχωριστό φάκελο με τίτλο «Ειδική Συλλογή». Σε αυτόν τον φάκελο έβαλε 17 απόρρητα έγγραφα που διατρέχουν την πορεία των 100 χρόνων ιστορίας της υπηρεσίας.

Στην «Ειδική Συλλογή» βρίσκεται και το έγγραφο που μας ενδιαφέρει. Εχει ημερομηνία 16 Ιανουαρίου 1932 και υπογράφεται από τον Αζίζ Χουντάι Μπέη, περιφερειακό αρχηγό της Εθνικής Υπηρεσίας Ασφαλείας (MAH) της Κωνσταντινούπολης, του προκατόχου της σημερινής MΙT.

Το έγγραφο, μόλις 400 λέξεων, είναι αρκετά αποκαλυπτικό για τη στενή συνεργασία ανάμεσα στις μυστικές υπηρεσίες της Τουρκίας, του Κεμάλ Ατατούρκ, και της Σοβιετικής Ενωσης, του Στάλιν, με στόχο τον εξόριστο Λέον Τρότσκι. Την εποχή εκείνη, 1929-1933, ο μπολσεβίκος ηγέτης είχε βρει καταφύγιο στη νήσο Πρίγκηπο μετά την απέλασή του από την ΕΣΣΔ. Το γεγονός αυτής της συνεργασίας ήταν γνωστό στο περιβάλλον του Τρότσκι και είχε καταγγελθεί, αλλά τεκμηριώνεται σήμερα με τον πλέον επίσημο τρόπο.

Για το σταλινικό καθεστώς σηματοδοτεί το ξεκίνημα της δημιουργίας του διεθνούς δικτύου της παρακολούθησης του Λ. Τρότσκι από πράκτορες της Γκεπεού, που κατέληξε, 8 χρόνια αργότερα, στον τελευταίο κρίκο της αλυσίδας, τον Ραμόν Μερκαντέρ. Αυτόν που με μια ορειβατική σκαπάνη συνέθλιψε το κρανίο του Τρότσκι στο τελευταίο καταφύγιό του στο Κογιοακάν. Είχε προηγηθεί βέβαια η δολοφονία των πιο στενών συνεργατών του, ανάμεσα στους οποίους οι Ερβιν Βολφ και Ρούντολφ Κλέμεντ αλλά και ο γιος του, Λεόν Σεντόφ, καταφέροντας με αυτό τον βίαιο τρόπο ένα ισχυρό πλήγμα στον ηγετικό πυρήνα της νεοσύστατης 4ης Διεθνούς, παραμονές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Επιπλέον όμως, το αποχαρακτηρισμένο έγγραφο των τουρκικών μυστικών υπηρεσιών έχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για την ιστορία του επαναστατικού κινήματος στην Ελλάδα.

Το έγγραφο

Το έγγραφο επικεντρώνεται στις «συναλλαγές» ενός Αρμένιου μεταφραστή, συνεργάτη της ΜΙΤ, το όνομα του οποίου δεν αποκαλύπτεται, και ενός Σοβιετικού πολίτη με το όνομα Νταβράντοφ, προφανώς ψευδώνυμο, που οι τουρκικές μυστικές υπηρεσίες έχουν καταχωρίσει ως πράκτορα της Γκεπεού. Αντικείμενο της συνεργασίας είναι η παρακολούθηση των δραστηριοτήτων του Τρότσκι που μετά από μια σύντομη παραμονή στην Κωνσταντινούπολη έχει εγκατασταθεί στην Πρίγκηπο. Εκεί βρίσκεται υπό στενή παρακολούθηση-φύλαξη από την τουρκική αστυνομία.

Η συνεργασία Τουρκίας – ΕΣΣΔ σε αστυνομικό επίπεδο στηρίζεται στην ανάπτυξη, εκείνη την περίοδο, στενών διακρατικών σχέσεων. Στις 17 Δεκεμβρίου 1929 υπογράφηκε η ανανέωση για ακόμα δύο χρόνια ενός συμφώνου μη επίθεσης, ακολούθησε η ανταλλαγή επισκέψεων αξιωματούχων ενώ οι εφημερίδες των δύο χωρών υμνούσαν τις καλές τους σχέσεις.

Οι πράκτορες του Στάλιν, αν και έχουν περάσει τρία χρόνια από την άφιξη του Λ. Τρότσκι στην Κωνσταντινούπολη (12 Φεβρουαρίου 1929), έχουν ελάχιστη πληροφόρηση για τις κινήσεις του μέσω του δικού τους δικτύου. Γι’ αυτό καταφεύγουν στις υπηρεσίες του τουρκικού κράτους. Αυτό που τους ενδιαφέρει, όπως αναφέρει ο Αζίζ Χουντάι Μπέη, είναι: ποιος τον πλησιάζει, πού πάει και ποιους συναντά, τι δουλειά κάνει στο σπίτι και με ποιον επικοινωνεί.

Μέσω των δικών τους πηγών γνωρίζουν, για παράδειγμα, πως «θα υπάρξουν κάποιες προσεγγίσεις από το Ηνωμένο Βασίλειο για συνάντηση με τον Τρότσκι», αλλά δεν γνωρίζουν ονόματα. Γι’ αυτό ζητάνε από τις τουρκικές αρχές να μάθουν την ταυτότητά των επισκεπτών και τον λόγο της επίσκεψής τους.

Φαίνεται πως τα μέτρα ασφάλειας που τηρούσε ο ιδρυτής του Κόκκινου Στρατού απέδιδαν καρπούς. Εχουμε μια περιγραφή αυτών των μέτρων από την ηθοποιό Νίτσα Βιτσώρη-Τσαγανέα κατά την επίσκεψη του αρχειομαρξιστή ηγέτη Γιώργου Βιτσώρη στον Τρότσκι την άνοιξη του 1932 και πώς κατάφεραν να μπουν στο σπίτι του χωρίς να γίνουν αντιληπτοί από κανέναν.

Αλλωστε η επιλογή του σπιτιού για τη διαμονή του Τρότσκι στο συγκεκριμένο νησί δεν ήταν τυχαία. Η πλειονότητα των κατοίκων του ήταν Ελληνες. Ελληνας ήταν ο μάγειρας αλλά και η καθαρίστρια που πήγαινε καθημερινά στο σπίτι. Ελληνας και ο νεαρός ψαράς Χαράλαμπος Νταβούλας, με τον οποίο πήγαινε πολύ συχνά για ψάρεμα. Με αυτό τον τρόπο ο Τρότσκι είχε ελαχιστοποιήσει τον κίνδυνο να φυτέψουν οι τουρκικές αρχές κάποιον δικό τους άνθρωπο μέσα στο σπίτι. Η παρουσία των Τούρκων αστυνομικών, φανερών ή μυστικών, περιοριζόταν στο εξωτερικό του σπιτιού.

Η τουρκική πλευρά, μέσω της συνεργασίας με τον πράκτορα Νταβράντοφ, επεδίωκε να αντλήσει πληροφορίες για το δίκτυο των σταλινικών πρακτόρων. «Με αυτή τη στρατηγική, θα είναι δυνατό να μάθουμε για μερικούς από τους άνδρες του Νταβράντοφ και τους στόχους τους», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Αζίζ Χουντάι Μπέη. Και κλείνοντας την αναφορά, επανέρχεται στο ίδιο θέμα: «Μέσω του πράκτορά μας, θα δώσουμε στον Νταβράντοφ κάποιες πληροφορίες για τον Τρότσκι. Τα χρήματα και οι οδηγίες που θα του δοθούν θα αποτελέσουν τη βάση για την ανακάλυψη ενός νέου δικτύου». Ο Νταβράντοφ φαίνεται πως διέθετε πολλά χρήματα για την επίτευξη των στόχων του.

Οι δύο επισκέπτες

Η απόρρητη έκθεση περιλαμβάνει τα ονόματα δυο επισκεπτών του Τρότσκι την περίοδο εκείνη. Αλλά και τα δύο λαθεμένα, όπως μπορούμε να γνωρίζουμε σήμερα, ενώ ελλιπείς ή λαθεμένες είναι και οι άλλες πληροφορίες για τα συγκεκριμένα πρόσωπα. Ο πρώτος, σύμφωνα με την έκθεση, είναι ο Οσιάς Ρόζεντζβαϊγκ, Γερμανός υπήκοος βρετανικής καταγωγής, που ισχυρίστηκε ότι ήταν δάσκαλος μουσικής. Ο άλλος, ο Ρεϊμόν Μουλινιέρ, Γάλλος πολίτης, που μιλούσε «άπταιστα τουρκικά και ελληνικά». Συμπληρώνουν πως «δεν έχει ακόμη κατανοηθεί, γι’ αυτούς, ο λόγος της άφιξής τους και γιατί μένουν στο σπίτι του Τρότσκι».

Στηριγμένοι στα αρχεία του Τρότσκι, κυρίως αυτά που βρίσκονται στο Αμστερνταμ, μπορούμε να γνωρίζουμε ποιοι ήταν πραγματικά οι δύο επισκέπτες και ποιος ο λόγος της άφιξής τους στην Τουρκία.

Ο αναφερόμενος ως «Οσιάς Ρόζεντζβαϊγκ» δεν είναι άλλος από τον Oscar Rosenzweig, έναν από τους «κομήτες» του ελληνικού εργατικού κινήματος. Η βασική συνεισφορά του σε αυτό συνίσταται στην επίτευξη της σύνδεσης της ελληνικής οργάνωσης «Αρχείο του Μαρξισμού» με την Αριστερή Αντιπολίτευση του Τρότσκι στα τέλη της δεκαετίας του 1920 – αρχές της δεκαετίας του 1930.

Ο Οσκαρ γεννήθηκε στην Αγγλία αλλά έζησε με την οικογένειά του στην ηπειρωτική Ευρώπη. Ηταν ένας επιτυχημένος γλωσσολόγος και επαγγελματίας βιολιστής συμμετέχοντας σε τρίο ή μικρές ορχήστρες. Την περίοδο 1912–1921 έζησε στην Κωνσταντινούπολη δίνοντας συναυλίες. Τη διετία 1926-1927 βρέθηκε στην Ελλάδα. Ηταν τότε 20 ετών. Στην Αθήνα, σύμφωνα με τον αρχειομαρξιστή ηγέτη Λουκά Καστρίτη, εργαζόταν ως βιολιστής και «εντάχθηκε στην αρχειομαρξιστική οργάνωση όταν γνωρίστηκε με μέλη της αρχειομαρξιστικής παράταξης των γκαρσονιών». Αυτή ήταν η πρώτη του κομμουνιστική οργάνωση, λέει ο ίδιος, και σε αυτήν έμαθε τι σημαίνει κομμουνισμός και μαρξισμός.

Από την Ελλάδα αναχώρησε για την Τσεχοσλοβακία στις αρχές του 1928. Στην Πράγα προσπάθησε να μάθει περισσότερα για την Αριστερή Αντιπολίτευση του Τρότσκι. Κυρίως ενημερωνόταν διαβάζοντας γερμανικές αντιπολιτευτικές εφημερίδες και με τη σειρά του ενημέρωνε τους αρχειομαρξιστές στην Ελλάδα. Στόχος του ήταν να φέρει σε επαφή τους Ελληνες τροτσκιστές με άλλες οργανώσεις. Αυτό κατάφερε να το κάνει όταν μετακινήθηκε στο Παρίσι. Εκεί, πραγματοποιήθηκε τον Απρίλιο του 1930 η πρώτη διεθνής συνάντηση των οργανώσεων της Αριστερής Αντιπολίτευσης.

Μετά το ιδρυτικό συνέδριο της ΚΟΜΛΕΑ (Κομμουνιστική Οργάνωση Μαρξιστών Λενινιστών Ελλάδας – Αρχειομαρξιστές) και την επίσημη αναγνώρισή της ως το ελληνικό τμήμα της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης, ο Οσκαρ ορίστηκε «προσωρινά» ως εκπρόσωπός της ΚΟΜΛΕΑ στη Διεθνή Γραμματεία. Η θητεία του Οσκαρ κράτησε από τις αρχές του 1931 ώς τον Ιούνιο του 1932.

Στο όνομα του Οσκαρ δόθηκε μεγάλη δημοσιότητα στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1931 με αφορμή την «αποκάλυψη» από την αστυνομία του αρχειομαρξιστικού «κόκκινου σχολείου» στη Θεσσαλονίκη, τη σύλληψη όλων των συμμετεχόντων εκτός ενός, τη δίκη και την καταδίκη τους. Αιτία για τις αναφορές στο όνομα του Οσκαρ αποτέλεσε η κατάσχεση από την ασφάλεια της αλληλογραφίας του με μια από τις συλληφθείσες, την Ωραιοζήλη Λεβή, με την οποία διατηρούσε ερωτική σχέση. Η Ωραιοζήλη Λεβή, κόρη του Λέοντα Λεβή, πλούσιου εργοστασιάρχη στην Αθήνα, που «μεταβάλλεται σε εργάτρια και προπαγανδίζει την πτωχολογιά» έδωσε τροφή σε γαργαλιστικά δημοσιεύματα του αστικού Τύπου.

Τέλη του 1931, την περίοδο που συντάσσεται το ραπόρτο του Αζίζ Χουντάι Μπέη, ο Οσκαρ ζητά να συναντήσει τον Τρότσκι στην Τουρκία και να του δώσει εξηγήσεις για πολιτικά ζητήματα που αφορούν το εσωτερικό της Διεθνούς Γραμματείας στο Παρίσι. Παράλληλα, προτείνει τον εαυτό του για τη θέση του γραμματέα του Τρότσκι στην Πρίγκηπο.

Υπήρξε μια ευγενική άρνηση της προσφοράς του με την αιτιολογία ότι τα αυξημένα μέτρα ασφάλειας του Τρότσκι επέβαλλαν την παρουσία άλλου. Στη θέση του πήγε ο Γάλλος τροτσκιστής Ρεϊμόν Μολινιέ, ο οποίος επιπλέον γνώριζε τον χειρισμό των όπλων. Οι γραμματείς του Τρότσκι, πέρα από τη διεκπεραίωση της καθαρά γραμματειακής υποστήριξης, λειτουργούσαν και ως φρουροί του Ρώσου επαναστάτη. Το ταξίδι Οσκαρ στην Πρίγκηπο πραγματοποιήθηκε τον Ιούλιο του 1932.

Ο δεύτερος επισκέπτης του Τρότσκι, ο αναφερόμενος ως «Ρεϊμόν Μουλινιέρ», είναι ο Γάλλος Ρεϊμόν Μολινιέ, ένα από τα σημαντικότερα στελέχη της Αριστερής Αντιπολίτευσης και σχετίζεται κι αυτός άμεσα με την Ελλάδα. Η πληροφορία πως γνώριζε καλά ελληνικά και τουρκικά είναι εντελώς λαθεμένη. Σίγουρα οι Τούρκοι πράκτορες τον έχουν μπερδέψει με τον Οσκαρ.

Ο 25χρονος Ρ. Μολινιέ ήταν από τους πρώτους που έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη, αρχές Απριλίου του 1929, για να συναντήσει τον εξόριστο Τρότσκι. Παρέμεινε εκεί μέχρι αρχές Ιουλίου. Σε αυτόν οφείλεται η πρόταση για την εγκατάσταση του εξόριστου στο ελληνικό περιβάλλον της Πριγκήπου, κάτι που εκτίμησε ιδιαίτερα ο Τρότσκι.

«Χωρίς να ξέρει ούτε μία λέξη τουρκικά, είχε βρει τη βίλα του Ιζέτ Πασά, συζήτησε το ενοίκιο με τον ιδιοκτήτη, οργάνωσε τη μετακόμιση, ετοίμασε σχέδια για να χρηματοδοτήσει, από το Παρίσι, την παρουσία αρκετών συνεργατών στην Πρίγκηπο», γράφει ο Γάλλος ιστορικός Πιερ Μπρουέ. Επέστρεψε πολλές φορές στην Πρίγκηπο εκτελώντας χρέη γραμματέα: τον Αύγουστο του 1930, τον Ιανουάριο του 1931 και τον Ιανουάριο του 1932.

Ο ίδιος, σε ένα άρθρο στο πρώτο φύλλο του τροτσκιστικού περιοδικού «la Vérité» που κυκλοφόρησε στις 15 Αυγούστου 1929 στο Παρίσι, γράφει για το πρώτο ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη: «Από την αρχή μού δόθηκε η δουλειά να κρατάω επαφή με την Αθήνα, όπου διοργανωνόταν ένα Συνέδριο, και να βάλω στην ημερήσια διάταξη θέματα που μας απασχολούσαν, ιδιαίτερα το θέμα του κόμματος. Πήγα στην Ελλάδα για να ασχοληθώ με τον προσανατολισμό και τις αποφάσεις του συνεδρίου».

Το συνέδριο στο οποίο αναφέρεται ο Μολινιέ ήταν η Συνδιάσκεψη της Αρχειομαρξιστικής οργάνωσης, που πραγματοποιήθηκε από της 28 Σεπτεμβρίου ώς τις 2 Οκτωβρίου 1930 στην Αθήνα και η οποία κατέληξε στην ιστορική απόφαση της ίδρυσης της Κομμουνιστικής Οργάνωσης Μπολσεβίκων Λενινιστών Ελλάδας – Αρχειομαρξιστών (ΚΟΜΛΕΑ). Η παρουσία του Ρεϊμόν Μολινιέ σε αυτήν, μαζί με τον Μιλ, αποτελούσε ουσιαστικά την επίσημη αναγνώριση της ΚΟΜΛΕΑ ως του ελληνικό τμήματος της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης.

Ο Μιλ, πραγματικό όνομα Πάβελ Οκούν, ήταν Εβραίος από τη Νότια Ουκρανία. Ζούσε σαν πρόσφυγας στις Βρυξέλες και εμφανιζόταν ως συμπαθών της Αριστερής Αντιπολίτευσης. Τον Δεκέμβριο του 1930 τον έφερε στο Παρίσι ο Μολινιέ και δραστηριοποιήθηκε ως επαγγελματικό στέλεχος της Δ.Γ. Το 1932, όταν αποκαλύφθηκε από τον Λ. Τρότσκι ο ρόλος του ως πράκτορα του Στάλιν, επέστρεψε στην Ουκρανία.

Ο μυστηριώδης Αρμένιος

Μυστήριο αποτελεί μία παράγραφος στο έγγραφο των τούρκικων μυστικών υπηρεσιών του 1932, η οποία φαίνεται να μην έχει άμεση σχέση με την παρακολούθηση του Τρότσκι αν και εμφανίζεται εμβόλιμη στην όλη αφήγηση. Ο Αζίζ Χουντάι Μπέη γράφει ότι ο πράκτορας της Γκεπεού, Νταβράντοφ, δίνει την πληροφορία, η οποία ελέγχεται ως αληθινή, πως «η Αρσακούχι, σύζυγος ενός ιδιοκτήτη αποθήκης άνθρακα στο Φιντικλί, έχει προσκληθεί στην Ελλάδα από τον Σαβερδιάν προκειμένου να δουλέψει για λογαριασμό του».

Πληροφορίες έχουμε μόνο για τον Σαβερδιάν. Γνωρίζουμε πως το πλήρες όνομά του ήταν Daniel (Danush) Aleksandrovich Shahverdiyan. Ξεκίνησε ως Αρμένιος μπολσεβίκος επαναστάτης. Τα βιογραφικά του αναφέρουν πως την περίοδο 1922-1923 διετέλεσε Λαϊκός Επίτροπος Δικαιοσύνης της Αρμενικής Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας και Αντιπρόεδρος του Συμβουλίου των Λαϊκών Επιτρόπων. Στη συνέχεια όμως τον βρίσκουμε εκπρόσωπο του Ερυθρού Σταυρού της Αρμενικής ΣΣΔ στην Αγγλία, τη Γερμανία και στο Βέλγιο τα έτη 1928-1929 και από το 1928 στο Λαϊκό Επιμελητήριο Εξωτερικού Εμπορίου της ΕΣΣΔ.

Τον βρίσκουμε επίσης να έχει ενεργό ρόλο στον επαναπατρισμό των Αρμενίων. Σε ένα δημοσίευμα της τουρκικής εφημερίδας Son Posta της περιόδου που μας απασχολεί (8 Νοεμβρίου 1931), που έχει τίτλο «Οι εδώ Αρμένιοι δε θέλουν να φύγουν», βλέπουμε να βρίσκεται στην Τουρκία «με σκοπό να στείλει τους εδώ Αρμενίους στην Αρμενία», αλλά αυτοί αρνούνται. Και η εφημερίδα συμπληρώνει: «Χθες ο κ. Σαβερντιάν πήγε στην Ελλάδα». Στην Ελλάδα, σε αντίθεση με την Τουρκία, υπήρχε μεγάλο κύμα επαναπατρισμού Αρμενίων για το οποίο ο «Ριζοσπάστης» έδινε μεγάλη δημοσιότητα.

Δεν υπάρχουν πληροφορίες για τη σχέση του Σαβερδιάν με τις μυστικές υπηρεσίες του Στάλιν, αν και οι υπηρεσίες του Ερυθρού Σταυρού ή των οργανισμών εξωτερικού εμπορίου ήταν πάντα οι προνομιακοί χώροι κάλυψης μυστικών πρακτόρων. Πάντως ο Αρμένιος της ιστορίας μας είχε άσχημο τέλος καθώς εκτελέστηκε τον Οκτώβριο του 1941 στη διάρκεια μεγάλων σταλινικών εκκαθαρίσεων στην Αρμενία και παρά τις προσπάθειες του Αναστάς Μικογιάν να τον σώσει.

Για την κ. Αρσακούχι και τη δράση της στην Ελλάδα, μέχρι τώρα, δεν έχουμε καμία πληροφόρηση. Θα πρέπει να περιμένουμε τον αποχαρακτηρισμό και άλλων εγγράφων από την τουρκική ΜΙΤ που ίσως φωτίσουν και άλλες πτυχές αυτής της ιστορίας.

*Συγγραφέας, σκηνοθέτης