Ο Κώστας Γαβράς για τον Μίκη Θεοδωράκη

«Μιὰ μέρα, μιλώντας μαζί του γιὰ τὸν «Α´Παγκόσμιο Πόλεμο» στὸν ὁποῖο ἦταν τραυματιοϕορέας, τοῦ διηγοῦμαι τὴν ἱστορία τοῦ Ζὰν Ζιονό, ποὺ μαζὶ μὲ ἄλλους δύο ϕαντάρους ξάπλωσε μία ὁλόκληρη νύχτα στὸ χιόνι ἐλπίζοντας νὰ ἁρπάξει καμιὰ πνευμονία. Δὲν πάθανε τίποτε… ῾Ο Ρενὲ Κλαὶρ μὲ ρωτάει ἂν ἔχω διαβάσει τὸ Ταξίδι στὴν ἄκρη τῆς νύχτας. «Ναί, τὸ διάβασα». Αὐτὸ τὸν ξάϕνιασε κάπως. Τοῦ μιλάω γιὰ τὴ διπλωματική μου στὴ Φιλολογία ποὺ ἔχω παρατήσει. Μὲ συμβουλεύει νὰ τὴν ξαναρχίσω, «μὲ τὸν ὅρο νὰ μὴ γίνω “ϕιλμολόγος”. Εἶναι ὅλοι τους διπλωματοῦχοι τῆς Φιλολογίας, κι αὐτὸ τοὺς κάνει νὰ χάνουν τὸ χιούμορ τους».

Μὲ συμβουλεύει ἐπίσης, ἂν σκοπεύω κάποια μέρα νὰ κάνω ταινίες, νὰ περνάω ἀρκετὸ χρόνο σὲ κάποια αἴθουσα μοντάζ. «Εκεῖ θὰ μάθεις περισσότερα παρὰ μὲ τὴν ὑποκειμενικότητά σου». Αὐτὴ ἡ λέξη τὸν περιτριγύριζε σὰν κάποια κακὴ ἀνάμνηση ποὺ ὅλο τὴ διώχνεις.

Στὴ διάρκεια αὐτῶν τῶν σύντομων συζητήσεων, πιὸ πολὺ ἄκουγα παρὰ μιλοῦσα. ᾽Ανακάλυπτα ἔτσι ἕναν βαθιὰ εὐαίσθητο, καταδεκτικό, ϕιλόϕρονα, παθιασμένο μὲ τὴ δουλειά του ἄνθρωπο. Έναν Γάλλο ποὺ ἀνῆκε σὲ μιὰ ὀνειρικὴ Γαλλία ἢ μιὰ Γαλλία τοῦ ὀνείρου ὅπως αὐτὴ στὶς κωμωδίες τοῦ Φεϋντώ, τοῦ Κουρτελίν, ἢ ἀκόμα καὶ τοῦ ᾽Αλϕρὲντ Ζαρρύ, συνδυασμένη μὲ ἕναν ρομαντισμὸ σὰν τοῦ ᾽Εντμὸν Ροστάν, μακριὰ ἀπὸ τὴ βία καὶ τὰ ξεσπάσματα τοῦ κόσμου ποὺ μᾶς περιέβαλλε.

Παρ᾽ ὅλ᾽ αὐτά, ἀρκετὰ χρόνια ἀργότερα, τὸ 1967, ζήτησα ἀπὸ τὸν Ρενὲ νὰ ὑπογράψει μιὰ διαμαρτυρία γιὰ χάρη τοῦ Μίκη Θεοδωράκη ποὺ τότε ἦταν ϕυλακισμένος ἀπὸ τοὺς ῞Ελληνες συνταγματάρχες. «Αὐτοὶ οἱ συνταγματάρχες εἶναι γαϊδούρια», μοῦ εἶπε βάζοντας τὴν ὑπογραϕή του, πράγμα ποὺ σίγουρα ἔκανε γιὰ πρώτη ϕορὰ στὴ ζωή του.

Τὸ πρῶτο ἀεροπλάνο στὸ ὁποῖο κάνουν ἀεροπειρατεία οἱ Παλαιστίνιοι, ἕνα ἀεροπλάνο τῆς ἰσραηλινῆς ἑταιρείας EL-aL, προσγειώνεται στὸ ἀεροδρόμιο τοῦ ᾽Αλγερίου. Γιὰ τὰ παγκόσμια ΜΜΕ καὶ τὴν πολιτικὴ εἶναι ἕνας σεισμός. Τὸ ᾽Ισραὴλ κατηγορεῖται γιὰ τὴν πολιτική του στὴν Παλαιστίνη. Βαθιὰ συγκινημένος, ὁ Σὰρλ Ντεννὲρ θέλει νὰ ἐγκαταλείψει τὸ ᾽Αλγέρι ὅπου αἰσθάνεται ὅτι ἀπει λεῖται. Μᾶς εἶχε μείνει μία σκηνὴ νὰ γυρίσουμε μ᾽ αὐτόν, ἡ σύγκρουσή του μὲ τὸν ἀνακριτή, μιὰ βασικότατη σκηνὴ τῆς ταινίας. Πάω νὰ δῶ τὸν Σὰρλ καὶ βρίσκω ἕναν ἐκτὸς ἑαυτοῦ, θλιμμένο, ἔξαλλο ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος δὲν μπορεῖ πλέον νὰ παραμείνει στὴ χώρα, ὅπου δυσκολεύεται νὰ ἀναπνεύσει. Τοῦ λέω: «῾Ο Ζὰκ συμϕώνησε καὶ θὰ γυρίσουμε τὴ σκηνὴ στὸ Παρίσι, θὰ ἀναπαραστήσουμε τὸ γραϕεῖο τοῦ ἀνακριτῆ στὸ στούντιο». ῾Ο Σὰρλ ἔϕυγε ἀνακουϕισμένος.

Δὲν μπορούσαμε νὰ ἔχουμε ἄλλη μουσικὴ στὴν ταινία ἀπ᾽ αὐτὴ τοῦ Μίκη Θεοδωράκη. Στὴ διάρκεια τοῦ μοντὰζ εἶχα κάνει πολλὲς δοκιμές, κι αὐτὴ ταίριαζε ἁρμονικὰ μὲ τὰ πλάνα, προσδίδοντάς τους μιὰ πνοὴ συγκίνησης. ᾽Αλλὰ ὁ Μίκης ἦταν ἐξόριστος ἀπὸ τοὺς συνταγματάρχες σ ᾽ ἕνα χωριὸ τῆς Πελοποννήσου, τὴ Ζάτουνα, κι ἐγὼ εἶχα ἀνάγκη ἀπὸ τὴ συγκατάθεσή του. ᾽Απὸ σύμπτωση, ὁ μικρότερος ἀδελϕός μου, ὁ γιατρὸς ὁ Χαράλαμπος, εἶχε γεννηθεῖ ἀκριβῶς στὴ Ζάτουνα πρὶν μετακομίσει ὁ πατέρας μου στὴν Αθήνα.

***

Μ᾽ ἕνα πλαστὸ διαβατήριο ποὺ τῆς προμήθευσε ἕνας τροτσκιστὴς ϕίλος, ἡ Μισὲλ ἔϕυγε γιὰ τὴν ᾽Αθήνα. Τὸ ἴδιο ἔκανε συχνὰ στὴ διάρκεια τῆς δικτατορίας γιὰ νὰ βοηθήσει, μὲ «πειραγμένα» χαρτιά, ἀντίπαλους τοῦ καθεστῶτος, ποὺ τοὺς ἔψαχναν οἱ συνταγματάρχες, νὰ βγοῦν ἀπὸ τὴν ῾Ελλάδα. ᾽Αλλὰ δὲν μπόρεσε νὰ ϕτάσει μέχρι τὸν Μίκη. ῾Ο δρόμος πρὸς τὴ Ζάτουνα ἦταν ἀπαγορευμένος γιὰ τοὺς ξένους.

Αὐτὴ τὴ ϕορά, δεύτερη προσπάθεια ἀπὸ τὸν Ζὰκ Περρέν. Πάντα χωρὶς ἐπιτυχία. Καὶ μετά, λαμβάνουμε ἕνα πακέτο ἀπὸ τσιγάρα ποὺ πάνω του ὁ Μίκης ἔχει γράψει τὴν ἄδεια νὰ χρησιμοποιήσουμε τὴ μουσική του. Εγὼ θεωρῶ τὴ μουσικὴ μιᾶς ταινίας ὡς τὴ δυναμικὴ συνιστώσα τῆς δραματουργίας. Λειτουργεῖ ὡς ἕνα πρόσωπο ποὺ εἰσέρχεται στὴ σκηνὴ καὶ διαλέγεται μὲ τοὺς ἄλλους. Καμιὰ ϕορά, ἐπιλέγουμε σὰν τέτοιο ἕνα «ϕλύαρο πρόσωπο», ἕναν παρείσακτο χωρὶς τὴν παραμικρὴ σύνδεση μὲ τοὺς χαρακτῆρες καὶ τὴν ἴδια τὴν ἱστορία. ῾Η μουσικὴ τοῦ Μίκη εἶχε τὶς ἀπαραίτητες συνδέσεις καὶ μὲ τὰ δύο. ῎Επρεπε νὰ ἠχογραϕήσουμε τὰ ἐπιλεγμένα κομμάτια, νὰ τὰ προσαρμόσουμε στὴ χρονικὴ διάρκεια τῶν ἀντίστοιχων σκηνῶν. ῾Ο συνθέτης καὶ συνεργάτης τοῦ Μισὲλ Μάνι, ὁ Μπερνὰρ Ζεράρ, ποὺ εἶχε ϕτιάξει τὴ μουσικὴ στὶς δύο πρῶτες ταινίες μου, δέχτηκε νὰ κάνει αὐτὴ τὴν ντελικάτη προσαρμογή, ἀκριβέστατη μέχρι τὸ παραμικρὸ πλάνο.

***

Εἶχα ζητήσει ἀπὸ τὸν Μίκη Θεοδωράκη, ποὺ τότε εἶχε καταϕύγει στὸ Παρίσι, νὰ συνθέσει τὴ μουσικὴ γιὰ τὴν Κατάσταση πολιορκίας. ᾽Αϕοῦ παραμερίσαμε τὶς πολιτικές μας διαϕορές –ὁ Μίκης ἦταν τότε κοντὰ στὸ ΚΚΕ καὶ τὴ Σοβιετικὴ ῞Ενωση–, δουλέψαμε σὲ ἀπόλυτη ἁρμονία. Τοῦ εἶχα παρουσιάσει Λατινοαμερικανοὺς μουσικοὺς καὶ τοῦ πρότεινα μιὰ ἀνακάλυψη ποὺ εἶχα κάνει στὴ Χιλή: τὴν μπάσα ϕλογέρα τῶν ῎Ανδεων, τῆς ὁποίας ὁ ἦχος σὲ κάνει νὰ σκεϕτεῖς μιὰ ἐκπνοή, ἕνα ἀνθρώπινο λαχάνιασμα ποὺ ἀκοῦς σὲ μιὰ προσπάθεια ἐπιβίωσης. ῾Ο Μίκης τὴν ἀγάπησε καὶ τὴν ἐνσωμάτωσε στὴ μουσική του. χρόνια ἀργότερα, ἀνακάλυψα ὅτι ὁ Ρομαὶν Γκαρύ, στὸ μυθιστόρημά του Λάμψη γυναίκας, μιλοῦσε γι ᾽ αὐτὴ τὴ ϕλογέρα μὲ τὴν ἴδια συγκίνηση ποὺ ἔνιωθα κι ἐγώ.

***

Η Κατάσταση πολιορκίας εἶχε μιὰ πολὺ καλὴ ὑποδοχὴ ἀπὸ τὸ κοινὸ καὶ τὴν κριτικὴ καὶ πῆρε τὸ βραβεῖο Λουὶ Ντελλὺκ 1973 καθὼς καὶ μερικὰ ἄλλα βραβεῖα ἀνὰ τὸν κόσμο. Αὐτὴ τὴ ϕορά, στὴν ᾽Ιταλία, ἐμπνεύστηκαν καλύτερα καὶ τὴν ὀνόμασαν L’Amerikkano.

Στὶς ΗΠΑ, τὸ ϕὶλμ προκάλεσε ἀντιδράσεις. Εἶχε ἐπιλεγεῖ γιὰ τὴν τελετὴ τῶν ἐγκαινίων στὶς 4 ᾽Απριλίου 1973 τοῦ «Kennedy Center» στὴν Οὐάσινγκτων, ποὺ θὰ ἀκολουθοῦσε ἕνα ἀϕιέρωμα σὲ διάϕορους σκηνοθέτες. Αὐτὸ μὲ ἐξέπληξε κάπως λόγω τοῦ χαρακτήρα τῆς ὑπόθεσης τοῦ ϕὶλμ καὶ ὅτι ὁ ἔνοικος τοῦ Λευκοῦ Οἴκου ἦταν ὁ Ρίτσαρντ Νίξον. ᾽Αλλὰ τελικὰ κατέληξα νὰ παραδεχτῶ αὐτὴ τὴν ἐπιλογὴ ὡς μία ἀπ ᾽ αὐτὲς τὶς τυπικὰ ἀμερικανικὲς ἐλευθερίες ποὺ στὴν Εὐρώπη μᾶς καταπλήσσουν συνεχῶς. Γελιόμουν. Ο διευθυντὴς τοῦ Κέντρου, ὁ Τζὼρτζ Στήβεν Τζούνιορ, ἀπέσυρε ξαϕνικὰ τὴν Κατάσταση πολιορκίας ποὺ κρίθηκε ὡς ὑπερβολικὰ «ἀντι-αμερικανική». Σὲ ἔνδειξη διαμαρτυρίας, δώδεκα σκηνοθέτες, καὶ ἀνάμεσά τους ὁ Φρανσουὰ Τρυϕϕώ, ὁ Μάικλ ῎Αντερσον καὶ ὁ Φράνκο Τζεϕϕιρέλλι, ἀπέσυραν τὶς ταινίες τους ἀπὸ τὸ ἀϕιέρωμα».

Πηγή: bookpress.gr