Αποχαιρετώντας τον πατέρα της σύγχρονης ελληνικής εξελικτικής

Σε μία ιδιαίτερα επώδυνη και σκοτεινή ιστορική συγκυρία, όπως αυτή που βιώνουμε στις μέρες μας, έφυγε από τη ζωή ο διαπρεπής επιστήμονας, ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Β. Κριμπάς, αφήνοντας πίσω του ένα ασυνήθιστα πλούσιο και πρωτότυπο επιστημονικό έργο στην εξελικτική Βιολογία, δηλαδή σε ένα πεδίο διδασκαλίας και έρευνας που, στον τόπο μας, υπήρξε -και δυστυχώς παραμένει- ο «φτωχός συγγενής» της σύγχρονης επιστημονικής παιδείας. Εντούτοις, ένα ασφαλές κριτήριο για την αξιολόγηση της μοναδικής επιστημονικής προσφοράς του Κ. Κριμπά είναι ότι αναγνωρίζεται -τόσο τοπικά όσο και διεθνώς- ως ο αδιαμφισβήτητος Ελληνας πρωταγωνιστής στο πεδίο της βιολογικής εξελικτικής σκέψης και έρευνας.

Σε μια προσπάθεια να ανακτήσουμε το ύφος, το ήθος και κυρίως τον τόνο της σκέψης αυτού του σπουδαίου Ελληνα στοχαστή αναδημοσιεύουμε, εν είδει μνημοσύνου, τη συνέντευξη που μας παραχώρησε ο μακαρίτης, στις 24 Οκτωβρίου 2009, για τη στήλη «Επιστήμη & Τεχνολογία» της «Ελευθεροτυπίας», καθώς και την πρώτη αντίδραση της Ελληνικής Εξελικτικής Εταιρείας.

● Φέτος γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Κάρολου Δαρβίνου και τα 150 χρόνια από τη δημοσίευση του βιβλίου του η «Καταγωγή των ειδών». Ποιες από τις εξελικτικές ιδέες του Δαρβίνου θεωρείτε ότι είναι ακόμη επίκαιρες και ποιους τομείς της βιολογικής έρευνας τον 21ο αιώνα επηρεάζουν περισσότερο;

Ο Δαρβίνος ήταν πλουραλιστής. Ως εκ τούτου, ορισμένες από τις προτάσεις του σήμερα δεν γίνονται αποδεκτές, όπως η κληρονομικότητα των επίκτητων ιδιοτήτων ή η θεωρία του για την κληρονομικότητα, δηλαδή η υπόθεση της «παγγένεσης». Ομως άλλες ισχύουν, όπως η κοινή καταγωγή των ζωντανών ειδών, η αποσπασματικότητα που παρουσιάζουν τα απολιθώματα. Οι απόψεις διίστανται κατά πόσον η εξέλιξη είναι βαθμιαία, όπως ήθελε ο Δαρβίνος, ή αν διενεργείται με άλματα. Στους γενετιστές επικρατεί το βαθμιαίο, ενώ οι παλαιοντολόγοι προτιμούν τα άλματα.

Βέβαια, διαφέρουν οι κλίμακες του χρόνου στις οποίες οι δύο αυτοί κλάδοι αναφέρονται: ό,τι οι γενετιστές θεωρούν ότι είναι μια μακρά χρονική περίοδος, οι παλαιοντολόγοι το θεωρούν μια ελάχιστη στιγμή στον γεωλογικό χρόνο. Εκείνο όμως που κυρίως θα μας μείνει από τον Δαρβίνο είναι η φυσική επιλογή ως μηχανισμός προώθησης των εξελικτικών αλλαγών.

Η πρότασή του (και του Αλφρεντ Ράσελ Ουάλας, αλλά και μερικών άλλων) για τη δράση της φυσικής επιλογής ήταν και εξακολουθεί να είναι εξαιρετικά γόνιμη για την επίλυση διαφόρων προβλημάτων σε τομείς που, εκ πρώτης όψεως, δεν συνδέονται εμφανώς με την οργανική εξέλιξη, όπως ο ανοσοποιητικός μηχανισμός και ο νευρωνικός δαρβινισμός.

● Ο ιστορικός της επιστήμης Τόμας Κουν διέκρινε δύο τύπους επιστημονικής δραστηριότητας: την «επαναστατική» και τη «φυσιολογική» επιστήμη. Στην πρώτη εντάσσονται οι πιο σημαντικές και ανατρεπτικές θεωρίες, ενώ στη δεύτερη οι πιο προβλέψιμες και λιγότερο ανατρεπτικές ανακαλύψεις της επιστημονικής έρευνας. Δεδομένης της τεράστιας επιρροής των εξελικτικών ιδεών στη βιολογική, στη φιλοσοφική αλλά και στην κοινωνιολογική σκέψη, πόσο νόμιμο θα ήταν να μιλάμε σήμερα για μια «δαρβίνεια επανάσταση»;

Εχω -και όχι μόνο εγώ- ένα πρόβλημα με τον Τόμας Κουν, θεωρώ δηλαδή ότι το εξηγητικό του σχήμα αναφέρεται μόνο στην επιστήμη της Φυσικής. Το ίδιο άλλωστε υποστηρίζει και ο μεγάλος βιολόγος Ερνστ Μάιρ. Στη Φυσική, οι επαναστάσεις του Κουν συνιστούν όντως μια ριζική αλλαγή του βασικού πλαισίου αναφοράς. Αυτό έγινε με τη μετάβαση από τον Αριστοτέλη στους Γαλιλαίο, Κοπέρνικο, Νεύτωνα και, αργότερα, με τη μετάβαση από αυτούς στον Αϊνστάιν.

Η βιολογία -και όχι μόνο αυτή- δεν παρουσιάζει τέτοιες απότομες ρήξεις. Ενα ζήτημα βέβαια που προκύπτει είναι πότε ορίζουμε την απαρχή μιας επιστήμης. Παρότι υπάρχει κάποια συνέχεια, νομίζω φρόνιμο να περιορίσουμε την εφαρμογή του όρου «επιστήμη» μόλις ένας κλάδος αρχίζει να αποκτά μια σύγχρονη οντότητα.

Για να γίνω πιο σαφής, η εξελικτική βιολογία ουσιαστικά αρχίζει με τον Δαρβίνο (και ας προϋπήρξαν ο Λαμάρκ και ο Ζοφρουά Σεντ Ιλίρ), η γενετική αρχίζει με τους Μέντελ και Μόργκαν (και όχι με τον Γκέρντνερ ή τον Νοντέν), η μικροβιολογία με τον Παστέρ και τον Κοχ.

Ασφαλώς ο Δαρβίνος, σε μια θεώρηση της επιστήμης χρονικά ευρύτερη από τη δική μου, αποτέλεσε μια τομή. Προϋπήρξαν και άλλες μεγάλες τομές στην ιστορία ή την προϊστορία της εξελικτικής, όπως π.χ. εκείνη της διατύπωσης της κλίμακας των ειδών και εκείνη του Λαμάρκ. Η τομή του Δαρβίνου, χωρίς να αλλάξει το εννοιολογικό πλαίσιο, υπήρξε η πιο δραστική και η πιο γόνιμη.

● Από την εμφάνισή της μέχρι σήμερα, η δαρβινική εξελικτική θεωρία δεν έμεινε αμετάβλητη. Οπως κάθε γόνιμη επιστημονική θεωρία, οφείλει να διευρύνεται και να αναπροσαρμόζεται συνεχώς ώστε να εξηγεί τα νέα ερευνητικά δεδομένα που συνήθως η ίδια έφερε στο φως. Ποιες, κατά τη γνώμη σας, είναι οι δραστικότερες μεταβολές που έχουν υποστεί οι εξελικτικές ιδέες που διατύπωσε ο Δαρβίνος πριν από 150 χρόνια;

Αμέσως μετά τον θάνατο του Δαρβίνου, την επόμενη χρονιά, το 1883, ο Γερμανός βιολόγος Αύγουστος Βάισμαν τροποποίησε τον δαρβινισμό με τον αποκλεισμό της κληρονομικότητας των επίκτητων ιδιοτήτων (φαινόμενο στην ύπαρξη του οποίου πίστευε ο Δαρβίνος και οι περισσότεροι στην εποχή του, και που εσφαλμένα αποδίδεται σήμερα μόνο στο έργο του Γάλλου βιολόγου Ιωάννη Λαμάρκ).

Μια δεύτερη ουσιώδης μεταβολή έγινε με τη σύνθεση του δαρβινισμού (κυρίως της φυσικής επιλογής) και της γενετικής, του μηχανισμού κληρονομικότητας που μελέτησε πρώτος ο Μέντελ και αργότερα ο Μόργκαν και οι συνεργάτες του. Αυτό έγινε πιο πρόσφατα, πριν από τον Β′ Παγκόσμιο Πόλεμο, και αποτελεί μια ουσιώδη αλλαγή, μια πρόταση εξηγητική που και σήμερα κυριαρχεί.

Μια σημαντική περαιτέρω διεύρυνση προτάθηκε το 1975 με την εφαρμογή του δαρβινισμού στην κοινωνιολογία (ό,τι αποκαλούμε κοινωνιοβιολογία), μια εξαιρετικά γόνιμη επέκταση. Τέλος, στις μέρες μας διευκρινίστηκαν ορισμένες πλευρές του δαρβινικού μηχανισμού από τη σύγχρονη εμβρυολογία (μια σύνθεση δαρβινισμού και εμβρυολογίας, ονομαζόμενη «evo-devo»). Αυτές αποτελούν, κατά τη γνώμη μου, τις μεγάλες τομές. Βέβαια το 1953 η διαπίστωση της μοριακής δομής της κληρονομικής ουσίας (του DNA) ενίσχυσε πάρα πολύ την εξελικτική και της άνοιξε νέους ορίζοντες. Ο δαρβινισμός ολοένα συμπληρώνεται, μεταβάλλεται, επεκτείνεται, αποτελεί έναν γρήγορα εξελισσόμενο κλάδο, πυρήνα των βιολογικών επιστημών.

● Σε όλα σας τα βιβλία υπερασπίζεστε την εξηγητική δύναμη και τη μεγάλη γονιμότητα των εξελικτικών μοντέλων και ειδικότερα τη δαρβινική ιδέα της «φυσικής επιλογής» ως κυρίαρχου -αλλά όχι και αποκλειστικού- μηχανισμού πραγματοποίησης των εξελικτικών αλλαγών. Στο τελευταίο σας εντυπωσιακό βιβλίο για τον δαρβινισμό υποστηρίζετε, μάλιστα, τη δυνατότητα διεύρυνσης και τη σχεδόν υποχρεωτική εφαρμογή αυτού του εξηγητικού σχήματος ακόμη και στα τυπικά ανθρώπινα νοητικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά, δηλαδή στη νευροεπιστήμη και την κοινωνιοβιολογία. Υπάρχει άραγε κάποιο όριο στην εξηγητική δύναμη και στις δυνατότητες επέκτασης της «φυσικής επιλογής»;

Οντως, η φυσική επιλογή αποτελεί μηχανισμό παραγωγής τάξεως από αταξία με μηχανικό τρόπο. Εκτός της εξελικτικής βιολογίας χρησιμοποιήθηκε και σε πολλούς άλλους τομείς, όπως στην εξελικτική ψυχολογία, στην εξελικτική επιστημολογία, την ηθική, την αισθητική, την κοινωνιολογία, τη μελέτη της οικονομικής συμπεριφοράς και, όπως επισημαίνετε, τις νευροεπιστήμες.

Ειδικότερα θέλω να υπογραμμίσω τον ρόλο που διαδραματίζει η φυσική επιλογή στη μελέτη της Λογικής και στην κατανόηση της έλλογης σκέψης εν γένει, με την επισήμανση των αδυναμιών του λογικού μας οργάνου, των ασθενών του σημείων (εκείνων των γνωστικών περιοχών για τις οποίες η λογική μας δεν είναι κατάλληλα δομημένη, δηλαδή για την κατανόηση των φαινομένων που βρίσκονται εκτός της μεσοκλίμακας, της μεσαίας κλίμακας φαινομένων και όντων στην οποία ζούμε, και για την κατανόηση των οποίων δομήθηκε διά της φυσικής επιλογής η έλλογη σκέψη μας).

Ετσι, όσα συμβαίνουν στη μικροκλίμακα, στο υποατομικό επίπεδο ή στις υψηλές ενέργειες, ή στη μεγαλοκλίμακα, συχνά φαίνεται να αντιβαίνουν στον κοινό νου και την κατανόησή του. Μια θεωρία που εξηγεί τις ιδιαιτερότητες της έλλογης σκέψης, του κατ’ εξοχήν νοητικού μας οργάνου, νομίζω ότι αποκτά την εξηγητική ισχύ και το status μιας «γενικής θεωρίας», μιας οιονεί θεωρίας των πάντων.

● Από την εμφάνισή της μέχρι σήμερα, η εξελικτική θεωρία πολεμήθηκε σφοδρά από θρησκευτικές και εκκλησιαστικές οργανώσεις στη Δύση. Ποια ήταν η υποδοχή του δαρβινισμού στη νεότερη Ελλάδα;

Σε αντίθεση με τις ιδέες που γεννήθηκαν και διαμορφώθηκαν για να ανταποκριθούν σε βαθύτερες εσωτερικές μας ανάγκες, όπως οι αντιλήψεις για τη συνέχεια του ελληνικού έθνους και των τριών σταδίων της ιστορίας του, ή η «μεγάλη ιδέα», οι εξελικτικές ιδέες αποτέλεσαν ένα από τα «εξωτερικά» ιδεολογικά ρεύματα που κυριολεκτικά εισέβαλαν στη χώρα μας. Οι δαρβινικές θεωρίες, μάλιστα, ήρθαν στην Ελλάδα με σημαντική καθυστέρηση.

Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας 1870-1880 λείπουν τα συγγράμματα ή τα άρθρα που ασχολούνται αποκλειστικά με τις δαρβινικές επιστημονικές ιδέες. Οι πρώτες σχετικές μελέτες ήταν εχθρικές, αφού γράφτηκαν από περισσότερο ή λιγότερο εμπαθείς και μορφωμένους θεολόγους. Μόνο είκοσι δύο χρόνια μετά τη δημοσίευση της «Καταγωγής των ειδών» (το 1859 στην Αγγλία) θα κάνουν την εμφάνισή τους κάποια ελληνικά άρθρα που επιχειρούν να εξηγήσουν με επιστημονικούς όρους τον εξελικτικό μηχανισμό!

Για την υποδοχή -τη «δεξίωση» όπως θα έλεγε ο Κ.Θ. Δημαράς- των δαρβινικών ιδεών στην Ελλάδα πολλά έχουν γραφτεί και πολλά ετοιμάζονται να δημοσιευτούν. Οι αντιστάσεις στον τόπο μας δεν πρέπει να αποδοθούν αποκλειστικά στις θρησκευτικές αντιρρήσεις. Μολονότι οι θρησκευτικές αντιρρήσεις έπαιξαν και δυστυχώς εξακολουθούν να παίζουν σημαίνοντα ρόλο σε πολλές χώρες, νομίζω ότι στην Ελλάδα έχουμε μιαν ιδιαιτερότητα.

Οπως εξηγεί η μεγάλη μας ιστορικός Ρένα Πατρικίου στο τελευταίο της βιβλίο «Οι φόβοι ενός αιώνα», η υπεράσπιση της ταυτότητας παίζει σημαντικό ρόλο στους Νεοέλληνες: ο φόβος διακυβεύσεως της ταυτότητάς μας αρδεύεται από την ανασφάλεια για την απώλεια του δεσμού μας με τους αρχαίους προγόνους μας. Η παράδοση, στοιχείο συνέχειας, συμπεριλαμβάνει βέβαια και την Ορθόδοξη Εκκλησία. Ετσι η όποια σκοταδιστική άποψη ορισμένων ιερωμένων (διότι υπάρχουν και φωτεινές εξαιρέσεις) αποκτά μεγαλύτερη εμβέλεια.

Πάντως, όπως εξηγώ στο τελευταίο μου βιβλίο, η ανάπτυξη της θρησκευτικής πίστης απορρέει από γενετική εγγραφή αυτής της ικανότητας, που είναι προϊόν φυσικής επιλογής. Και αυτό συμβαίνει γιατί η θρησκευτική πίστη φαίνεται να ωφελεί αρκετά άτομα, τους επιτρέπει να αντιμετωπίζουν ευκολότερα τις δύσκολες στιγμές της ζωής τους, τους παρέχει ασφάλεια.