Ο ολιγαρχικός φιλελευθερισμός εναντίον του «αγνού λαϊκισμού του εικοσιένα» (1)

Ο «Ενδοξότερος Αγώνας» του Αριστείδη Χατζή ως εργαλείο πολεμικής – μια βιβλιοκριτική

Του Γιώργου Λιερού
25 Μαρτίου 2022

Το πρόσφατο βιβλίο του Αριστείδη Χατζή με θέμα την Ελληνική Επανάσταση δεν είναι μια επιστημονική πραγματεία, αλλά ένα στρατευμένο πολιτικό κείμενο. Ο συγγραφέας παίρνοντας πολεμικά θέση σε σημερινά διακυβεύματα –φιλελεύθερες και δυτικόστροφες ελίτ εναντίον «λαϊκισμού»– υπερασπίζεται τον «μετριοπαθή φιλελευθερισμό» της ολιγαρχίας που επιβλήθηκε σαν ηγεσία της επανάστασης και τον συνάδοντα γεωπολιτικό αναπροσανατολισμό των Ελλήνων από τη Ρωσία στην Αγγλία. Σύμφωνα με τον ίδιο, ο στόχος του βιβλίου του είναι όχι μόνο να αποφύγει τον «ιστορικό λαϊκισμό» αλλά και να αποτελέσει ένα αντίδοτο στην «παράδοξη εθνικιστική-δημαγωγική ιστορική εικόνα»2.

Ο Χατζής υλοποιεί το εγχείρημά του φιλοτεχνώντας μια αγιογραφία του Α. Μαυροκορδάτου και δαιμονοποιώντας παράλληλα αυτούς που θεωρεί εύκολους αντιπάλους (επί του προκειμένου τους Υψηλάντηδες). Τα σκάγια της κριτικής του μόλις «ακουμπάνε» τον Κολοκοτρώνη και  άλλους εθνικούς ήρωες, τυπικούς έως τώρα στόχους της φιλελεύθερης ιστοριογραφίας (αλλά και της ομόλογης «αριστεράς»). Δεν είμαστε πια στη δεκαετία του 2000 και πλέον τόσο η πατριωτική («εθνικιστική»), όσο και η κοσμοπολίτικη («εθνομηδενιστική») ανάγνωση τείνουν να συγκλίνουν στο έδαφος ενός εξτρεμιστικού δυτικού εθνοκεντρισμού – η Ελλάδα αιχμή του δόρατος, προκεχωρημένο φυλάκιο του δυτικού (ευρωπαιο-χριστιανικού) πολιτισμού. Σήμερα η φιλελεύθερη προσέγγιση του Χατζή προβάλλει με αξιώσεις εθνικής αφήγησης και είναι έτοιμη να κάνει τις σχετικές παραχωρήσεις (να αποκαταστήσει ως ένα βαθμό τον ρόλο των «πολεμικών»3 ή της Εκκλησίας4 κ.α.)∙ διεκδικεί όχι απλώς την αλήθεια μιας παράταξης (της φιλελεύθερης), αλλά να αναγνωριστεί ως το γενικό («εθνικό») αφήγημα.

Ο Χατζής δεν αποφεύγει το «μανιχαϊστικό σχήμα» που κατηγορεί 5(«πολεμικοί»/«πολιτικοί», δημοκρατικοί/ολιγαρχικοί για τη «λαϊκότροπη ιστοριογραφία», παραδοσιακοί/εκσυγχρονιστές για τη φιλελεύθερη). Πολύ χειρότερα μάλιστα, για λόγους εκλαΐκευσης απλουστεύει το εν λόγω σχήμα σε μια σύγκριση δύο προσωπικοτήτων: του Α. Μαυροκορδάτου (εκσυγχρονιστής, μετριοπαθής φιλελεύθερος, οπαδός της φωτισμένης Δύσης) με τον Δ. Υψηλάντη (αυταρχικός, λαϊκιστής, άνθρωπος της δεσποτικής Ανατολής). Τερατολογεί, αποδίδοντας τη στροφή της αγγλικής πολιτικής στα  «γράμματα του Μαυροκορδάτου» ή προσπαθεί να του βρει ρόλο, εκεί που δεν είχε. Διαβάζουμε: «Οι Βρετανοί είχαν τσιμπήσει το δόλωμα. Ο Μαυροκορδάτος ήταν ο μόνος που μπορούσε να καταφέρει κάτι τέτοιο, μόνος που μπορούσε να χρησιμοποιήσει τους Βρετανούς προς όφελος των Ελλήνων»6. Στη πραγματικότητα, η ιδέα της δημιουργίας ενός ελληνικού κράτους, προκειμένου να ανασχεθεί η κάθοδος της Ρωσίας στις ζεστές θάλασσες κυκλοφορούσε ήδη την εποχή των ναπολεόντειων πολέμων. Από την άλλη, ο Δ. Υψηλάντης παρουσιάζεται σαν καλό ανθρωπάκι, αλλά χαζός, «εύκολη λεία», «πολιτικά ανίκανος», αλλά και μηχανορράφος(!!!)

Ωστόσο, ο συγγραφέας δεν σταματάει εδώ και διαπράττει την ασυγχώρητη αγυρτεία να αποδώσει στον Δ. Υψηλάντη και την δήθεν εσκεμμένη απουσία του, την ευθύνη για τη σφαγή της Τριπολιτσάς («αποτέλεσμα της αναποφασιστικότητας και της ανικανότητας [του Υψηλάντη] ως ηγέτη»7). Έχουν ένα ορισμένο γούστο οι συμμετρίες που ανακαλύπτει για να βοηθήσει τους αναγνώστες του να χωνέψουν πιο εύκολα το πόνημά του: Η αποτυχημένη έφοδος εναντίον του Ναυπλίου, τον Δεκέμβρη του 1821 (που κακώς χρεώνει στον Υψηλάντη) και η καταστροφή στο Πέτα. Η υποδοχή του Κολοκοτρώνη στην Τριπολιτσά μετά τις νίκες του 1822 και η υποδοχή του Μαυροκορδάτου στη Γαστούνη μετά την πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου8.

Στα χέρια του Χατζή τα ιστορικά τεκμήρια γίνονται ιδιαίτερα «ευέλικτα» και «εύπλαστα». Τα χωρία, μεταξύ άλλων από πολύ γνωστά κείμενα, παρατίθενται ως τέτοια ενώ, όπως παραδέχεται στο τέλος και ο συγγραφέας, δεν πρόκειται παρά για ελεύθερη απόδοση – ούτε καν για απλή μεταγλώττιση στη δημοτική9. Αλλά και αυτός ο έλεγχος της ελεύθερης απόδοσης  δεν είναι εύκολος, γιατί στα παραθέματα δεν υπάρχει παραπομπή στο αντίστοιχο έργο και ο ενδιαφερόμενος πρέπει να ψάξει στην ιστοσελίδα του συγγραφέα, όπου έχει αποθηκευτεί το σχετικό υλικό.

Κατά τα άλλα, ο συγγραφέας αποφεύγει να «πειράξει» τα γνωστά σε όλους γεγονότα και τα παρουσιάζει σε γενικές γραμμές «αντικειμενικά»∙ προτιμάει τις πολλές μικρές «διορθώσεις» στην περιφέρεια των γεγονότων, οι οποίες, όλες μαζί τροποποιούν τη μεγάλη εικόνα, χωρίς να γίνονται εύκολα αντιληπτές. Π.χ. ο Ζαν Μπατίστ Αρμάν, για του οποίου το έργο ενδιαφέρθηκε ο Μαυροκορδάτος (σ. 33), δεν ήταν γιακωβίνος όπως ισχυρίζεται ο Χατζής, αλλά θερμιδοριανός, ο Υψηλάντης ποτέ δεν αποποιήθηκε την προεδρία μιας εκλεγμένης βουλής (σ. 488), οι παραστάτες του βουλευτικού δεν ήταν εκλεγμένοι πλην ίσως των Πελοποννησίων κ.λπ.

Η στιγμή της αλήθειας στην αφήγηση του Χατζή –μια μάλλον περιθωριακή στιγμή– είναι οι αναφορές του στην αντίθεση μετριοπαθών/ριζοσπαστών φιλελευθέρων10. Πρόκειται για μια πτυχή της γενικότερης αντίθεσης  ολιγαρχικοί/δημοκρατικοί, την οποία έθεσε ο Π. Π. Γερμανός – που κάτι ήξερε από πολιτική και ήταν πρωταγωνιστής στον εσωτερικό αγώνα– και υιοθέτησε αργότερα η «λαϊκότροπη ιστοριογραφία». Ο φιλελεύθερος μπορεί και να είναι δημοκράτης, αλλά κατά κανόνα, όπως το έχει αποδείξει η ιστορική διαδρομή του φιλελευθερισμού, είναι ολιγαρχικός. Η Αγγλία, ο πιο θανάσιμος εχθρός της Γαλλικής Επανάστασης, ήταν συγχρόνως φιλελεύθερη και ολιγαρχική. Ήταν μήπως ο Τζον Λοκ δημοκράτης; Στην Πελοπόννησο, οι δήθεν παραδοσιακές ελίτ ήταν στην πραγματικότητα φιλελεύθερες. Ακόμα και οι αρματολοί κάτι είχαν ακούσει από φιλελευθερισμό. Η ελληνική επανάσταση ήταν αναμφισβήτητα φιλελεύθερη και νεωτερική. Το ερώτημα είναι τι είδους φιλελεύθερη. Οι ολιγαρχικοί της διάκρισης του Π .Π. Γερμανού είναι ακριβώς φιλελεύθεροι ολιγαρχικοί, στη γλώσσα του Χατζή  «μετριοπαθείς φιλελεύθεροι». Αυτές οι αντιθέσεις μετριοπαθών/ριζοσπαστών φιλελεύθερων δεν αποτελούσαν απλά μικροκαυγαδάκια στη φιλελεύθερη οικογένεια, όπως αφήνει να εννοηθεί ο Χατζής. Π.χ. ο Στάνχοπ πήρε το μέρος του Ανδρούτσου (ενός «πολεμικού») εναντίον των «πολιτικών». Οι ολιγαρχικοί έστειλαν δολοφόνους –και κατηγορήθηκε γι’ αυτό ο ίδιος ο Μαυροκορδάτος– για να σκοτώσουν τον Τρελώνυ, Άγγλο δημοκρατικό και γαμπρό του Οδυσσέα Ανδρούτσου.

Όμως, όταν πλέον οι Άγγλοι δημοκρατικοί ανέλαβαν δράση επί του πεδίου, ήταν αργά για μια συμπόρευση των λαών σαν αυτή που οραματίστηκαν οι Φιλικοί και στην οποία καλούσαν με την επαναστατική προκήρυξη της 24ης Φεβρουαρίου 1821, χαιρετίζοντας την αδερφή ισπανική επανάσταση και κάνοντας το προσκλητήριο των αρχαίων τυραννοκτόνων11. Η Φιλική Εταιρεία ήταν απότοκος –εν μέρει παράπλευρο αποτέλεσμα– της πρώτης δημοκρατικής αναγέννησης της ρωσικής κοινωνίας, που θα οδηγούσε έναν αιώνα αργότερα στη Μεγάλη Ρωσική Επανάσταση. Οι ίδιοι οι Υψηλάντηδες, με τα καλά τους και τα πολλά κακά τους, πολιτικοποιήθηκαν στις διαδικασίες που γέννησαν τους κατοπινούς Δεκεμβριστές. Αποτελούν τυπικές περιπτώσεις των επαναστατών ευπατριδών, οι οποίοι χαρακτήρισαν μια ολόκληρη εποχή του ευρωπαϊκού επαναστατικού κινήματος12. Όμως, η ευκαιρία να συναντηθούν στο ελληνικό έδαφος οι Άγγλοι δημοκράτες με μερικές από τις πρώιμες εκδηλώσεις του ρωσικού δημοκρατικού κινήματος είχε χαθεί εξ αιτίας της μοιραίας εκστρατείας του Α. Υψηλάντη στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Ας σημειώσουμε, επίσης, ότι η Ρωσία εκείνης της εποχής αποτελεί μέρος του ευρωπαϊκού πολιτισμού και ότι οι διαφωτιστικές ιδέες έφτασαν στην Ελλάδα, εν πολλοίς, μέσω Ρωσίας. Η αντίθεση που φαντασιώνεται ο Χατζής,  «Δυτικές Φιλελεύθερες Δυνάμεις/Ανατολικές Δεσποτείες», υπηρετεί απλά τις τρέχουσες προπαγανδιστικές σκοπιμότητές του∙ προβάλει αυθαίρετα γεωπολιτικές αντιθέσεις του 21ου αιώνα στις αρχές του 19ου13.

Ο Μαυροκορδάτος ήταν προπάντων φιλελεύθερος, όχι δημοκράτης. Δεν ξέρουμε ποιος ακριβώς ήταν ο ρόλος του στη σύνταξη του συντάγματος της Επιδαύρου, αλλά και η ίδια η συζήτηση για τον χαρακτήρα αυτού του συντάγματος παραμένει σήμερα ανοιχτή14. Να θυμίσουμε ότι ο Μαυροκορδάτος είχε εκδηλωθεί ήδη από το φθινόπωρο του 1821 υπέρ της  – συνταγματικής –  μοναρχίας. Υπηρέτησε, μάλιστα, την απόλυτη μοναρχία και στα 1841 υποστήριξε πως ένα σύνταγμα θα σήμαινε εκείνη τη στιγμή και για πολλά χρόνια ακόμη πλήρη αναρχία15.

Ο Μαυροκορδάτος βρισκόταν πάντα στο στόχαστρο της λαϊκής αριστερής ιστοριογραφίας. Όμως και οι συντηρητικοί ιστορικοί ήταν πολύ επικριτικοί απέναντί του. Ωστόσο, ο Μαυροκορδάτος ήταν ο άνθρωπος που όρισε εδώ και 200 χρόνια τις συντεταγμένες της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής και διαμόρφωσε μια στρατηγική για την ολιγαρχία, την οποία υπηρέτησε χωρίς τις λαϊκίστικες παρεκκλίσεις που επέβαλε η ισχυρή –αν και μεσολαβημένη– παρουσία των λαϊκών στρωμάτων στην πολιτική ζωή. Ακριβώς η ενσωμάτωση του «λαϊκισμού» στην πολιτική ζωή και από την Αριστερά και από τη Δεξιά – απέτρεπε την ανάδειξη του τόσο σημαντικού ρόλου του Μαυροκορδάτου. Μια ανανεωμένη φιλελεύθερη ηγεμονία, που σχετίζεται με βαθύτερους κοινωνικοπολιτικούς μετασχηματισμούς, επέτρεψε επιτέλους στο ελληνικό πολιτικό σύστημα να αποκαταστήσει τον  «πατέρα-ιδρυτή»  του. Πρωτοπόροι αποδείχτηκαν οι αριστεροί ιστορικοί που διέπραξαν την πατροκτονία τους (το θύμα ήταν ο Ν. Σβορώνος) και επιδόθηκαν στην αποδόμηση της αριστερής λαϊκής ιστοριογραφίας. Η γενεαλογία του Χατζή κρατάει ακριβώς από αυτούς πολύ περισσότερο από ο,τι ιστορικούς όπως ο Μ. Σακελλαρίου ή ο Α. Βακαλόπουλος, πάνω-κάτω όπως το σημερινό ακραίο κέντρο κατάγεται από τους παλαιότερους αριστερούς πολέμιους του «λαϊκισμού». Οπωσδήποτε, ο φιλελευθερισμός και ένας ορισμένος «μαρξισμός» συμπίπτουν πάνω στο έδαφος του οικονομισμού και του εξελικτικισμού. Και οι δύο είναι επιδεκτικοί σε ανοησίες του είδους: οι Υδραίοι πλοιοκτήτες «είναι ο,τι πιο προοδευτικό υπήρχε στην παραδοσιακή ελληνική κοινωνία16» και πολιτικά και πολιτιστικά μια και ήταν ανεπτυγμένοι οικονομικά. Ωστόσο, αυτή η κοινή βάση δεν αρκεί για να εξηγήσουμε αυτή την παράδοξη γενεαλογία –αλλά και τη φιλελεύθερη μετάλλαξη ενός μέρους της αριστερής διανόησης.

*Συγγραφέας


1. Η φράση είναι του Γιώργη Λαμπρινού, Μορφές του Εικοσιένα, εκδ. Καστανιώτης 2002, σ. 12.

2. Αριστείδης N. Χατζής, Ο Ενδοξότερος Αγώνας. Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, μτφ. Νίκος Ρούσσος, ελλ. εκδ. Παπαδόπουλος 2021, σ. 596.

3. Στο ίδιο, σ.308, 309, 317, 406, 404, 588, 589.

4. Στο ίδιο, 5σ. 145, 147, 355, 356.

5. Στο ίδιο, σ. 593, 604.

6. Στο ίδιο, σ. 590 αλλά και σ. 310,545, 559.

7. Στο ίδιο, σ 379.

8. Στο ίδιο, σ. 565, 579.

9. Π.χ. βλ. ενδεικτικά: α) την αναφορά στον Γκόρντον (στο ίδιο σ. 458)  και β)τη γνωστή επιστολή (27/10/1821) του Μαυροκορδάτου στον Δ. Υψηλάντη(στο ίδιο σ. 462) και σύγκρινε αντίστοιχα με τα πρωτότυπα κείμενα: α) Θωμά Γόρδωνος, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος Α΄, μτφ. Α. Παπαδιαμάντης, ελλ. εκδ. ΜΙΕΤ[1844] 2017, σ. 206-208 και β) Ιωάννη Φιλήμονος, Ιστορικόν Δοκίμιον περί Ελληνικής Επαναστάσεως, Τόμος Δ’, Ελ.Σκέψις [1861] 2003, σ.540-545.

10. Αριστείδης Ν. Χατζής, Ο Ενδοξότερος Αγώνας, ο.π., σ. 434, 435, 438, 447, 470. Ο Χατζής έχει γράψει επίσης ένα εξαιρετικό δοκίμιο, ιδιαίτερα διαφωτιστικό για τον «εσωτερικό αγώνα»∙ είναι το Έλληνες και Φιλέλληνες Φιλελεύθεροι. Συμβολή στη μελέτη μια άγνωστης σύγκρουσης, https://www.researchgate.net/publication/342611626

11. Όποιος έχει αμφιβολίες για το ποιος είναι ποιος και για το τι είναι όντως αυτός ο «μετριοπαθής φιλελευθερισμός», τον οποίο υπερασπίζεται στον Μαυροκορδάτο ο Χατζής, ας διαβάσει συγκριτικά τη διακήρυξη της 24/2/1821των Φιλικών και τη πραγματεία του Μαυροκορδάτου Coup d´oeil sur la Turquie, όπου ο Μαυροκορδάτος προοιωνίζει τον Γκομπινό. (Για το κείμενο του Μαυροκορδάτου βλέπε: Γ.Θεοδωρίδη, Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και η δράση του, αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 1998, σ.175-282).

12. Γκριγκόρι Λ. Αρς, Η φιλική Εταιρεία στη Ρωσία, μτφ Παναγιώτα Ματέρη – Δημήτριος Πατέλης, ελλ. εκδ. Παπασωτηρίου 2011, σ. 354, 378.

13. Τα πρώτα σημάδια ρωσοφοβίας φάνηκαν στη βρετανική πολιτική ζωή τη δεκαετία του 1790, θα αποκτήσουν όμως αξιοσημείωτη βαρύτητα μόνο στις παραμονές του Κριμαϊκού πολέμου(1853-1856).

14. Βλ. Ακρίτας Καϊδατζής, Ο συνταγματισμός του Εικοσιένα, Εκδόσεις Ευρασία 2021, σ. 149-144, 146-149, 533-540.

15.  Gunnar Herring, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα 1821-1936, μτφ Θόδωρος Παρασκευόπουλος, ελλ. εκδ. ΜΙΕΤ, 2008, σ. 201.

16.  Εδώ συμπίπτει ο Χατζής (Ο Ενδοξότερος Αγώνας, ο.π., σ. 457. 494, 589), ο Σκληρός αλλά και συγγραφείς με κομμουνιστικές αναφορές.

Πηγή: www.efsyn.gr

Τα άρθρα που δημοσιεύουμε δεν απηχούν αναγκαστικά τις απόψεις μας και δεν δεσμεύουν παρά τους συγγραφείς τους. Η δημοσίευσή τους έχει να κάνει όχι με το αν συμφωνούμε με τις θέσεις που υιοθετούν, αλλά με το αν τα κρίνουμε ενδιαφέροντα για τους αναγνώστες μας.